Πώς Τραμπ-Πούτιν-Ερντογάν διαψεύδουν τον Χάντινγκτον

Ο Σάμιουελ Χάντινγκτον είχε πρωτο-αναπτύξει αυτήν την θεωρία σε μια διάλεξη του στο Αμερικανικό Ινστιτούτο Επιχειρήσεων το 1992 και στην συνέχεια σε άρθρο του στο Foreign Affairs το 1993, με τίτλο “Η Σύγκρουση των Πολιτισμών;”, ως μία απάντηση στο βιβλίο του πρώην μαθητή του, Φράνσις Φουκουγιάμα, “Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος”.

Ήταν η εποχή μετά την κατάρρευση του αυστηρά διπολικού κόσμου που οι πολιτικοί επιστήμονες προσπαθούσαν να διακρίνουν τι θα επακολουθούσε. Για τον Χάντινγκτον, οι γεωπολιτικές συγκρούσεις θα λαμβάνουν χώρα ολοένα και περισσότερο μεταξύ αυτών που ορίζει ως τους σημαντικότερους πολιτισμούς του κόσμου, δηλαδή σε ένα μείγμα πολιτιστικών, θρησκευτικών και φυλετικών κριτηρίων, όχι πολιτικών-ιδεολογικών.

Αρκετοί επέκριναν την θεωρία του Σάμιουελ Χάντινγκτον, υποστηρίζοντας ότι η αντίληψή του για τον πολιτισμό είναι πολύ συγκεχυμένη ή ανεπαρκής για να εξηγήσει τα αίτια μιας παγκόσμιας σύγκρουσης. Συγκρούσεις, όπως στην Ουκρανία, έχουν διεξαχθεί μεταξύ οντοτήτων που ο Χάντινγκτον έχει κατατάξει στον ίδιο “πολιτισμό”. Η ίδια δε κατηγοριοποίηση του Χάντινγκτον έχει “κενά”. Για παράδειγμα, παραβλέπει τις θρησκευτικές υπο-ταυτότητες του ινδουισμού και του ισλαμισμού, ενώ θεωρεί την Ορθοδοξία (ως υποσύνολο του Χριστιανισμού) ως μία ξεχωριστή-συνεκτική ταυτότητα.

Διαιρεί δε περίεργα την Ανατολική Ασία, μεταξύ σινικών-βουδιστικών και ιαπωνικών ταυτοτήτων. Τέλος, υιοθετεί τον ασαφή χαρακτηρισμό “αφρικανικός”, ο οποίος υποτίθεται αποτελεί μία ξεχωριστή γεωγραφική-φυλετική κατηγορία. Τέλος, ίσως αυτό να είναι μάλιστα η ουσία το θέματος, ο καθένας έχει κάτι διαφορετικό στο νου του όταν αναφέρεται στην νεφελώδη έννοια του “πολιτισμού”.

Τα προβλήματα στην θεωρία του Σάμιουελ Χάντινγκτον

Στην πραγματικότητα, η κατηγοριοποίηση του Σάμιουελ Χάντινγκτον παραβλέπει ότι οι ανθρώπινοι πολιτισμοί είναι πολύπλοκοι και συνεχώς μεταβαλλόμενοι, αποτελούμενοι από μια σύνθετη σειρά επικαλυπτόμενων θρησκευτικών, καλλιτεχνικών, γλωσσικών, ιστορικών και ιδεολογικών δεσμών.

Η σχετική πολιτισμική ρητορική δίνει την ευελιξία που χρειάζονται πολιτικοί και ΜΜΕ για να αναδιαμορφώσουν και να προσαρμόσουν αυτό το μωσαϊκό, όπως ταιριάζει καλύτερα στην ατζέντα τους. Για παράδειγμα, την μια μέρα ο Βλαντιμίρ Πούτιν είναι ο εκφραστής της “σλαβικότητας” που προκαλεί τη Δύση, και την επόμενη, εμφανίζεται ως ο θεματοφύλακας του χριστιανισμού από τους πολλούς εχθρούς του.

Στη Δύση, οι αρχικοί φυλετικοί φόβοι έναντι της Ρωσίας αναδιατυπώθηκαν ως ιδεολογικοί και στη συνέχεια αναπροσαρμόστηκαν στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο του Χάντινγκτον ως πολιτισμικοί. Η πλαστικότητα της πολιτισμικής ρητορικής φέρνει και άλλα “οφέλη”. Έχει διατηρήσει έναν συνασπισμό αφοσιωμένο στην υπεράσπιση του “δυτικού πολιτισμού,  που ενώνει όσους βλέπουν τη Δύση ως θεμελιωδώς κοσμική και μερικώς όσους βλέπουν τη Δύση ως θεμελιωδώς χριστιανική, αλλά και όσους βλέπουν τη Δύση ως θεμελιωδώς λευκή. Αυτή ακριβώς η ευελιξία έχει επιτρέψει σε χώρες, όπως η Τουρκία, να εντείνουν την εθνικιστική τους προπαγάνδα, εμφανιζόμενες ως κράτη θεματοφύλακες μιας πολιτισμικής ταυτότητας.

Η ασάφεια του όρου «πολιτισμός» ξεκινά με την εξέλιξη της ίδιας της λέξης. Με την πάροδο του χρόνου, ο πολιτισμός κατέληξε να υποδηλώνει μια διακριτή πολιτιστική μονάδα, με τις δικές της ξεχωριστές παραδόσεις ή αξίες. Αυτή η εκδοχή, που αποτυπώθηκε στο παιχνίδι στρατηγικής υπολογιστών “Civilization”, που παρουσίαζε διαφορετικούς πολιτισμούς ως δυνητικά ίσους.

Όσοι μιλούν με όρους πολιτισμών σχεδόν πάντα υποθέτουν ότι ο δικός τους είναι ο πιο ηθικά ή τεχνολογικά προηγμένος — ενώ άλλοι μπορούν να καταταχθούν ανάλογα με τον πλούτο ή τη γεωπολιτική τους δύναμη. Μετά τις κοσμογονικές αλλαγές του ’90 πολλοί υπέθεταν ότι όλοι οι πολιτισμοί τελικά θα ακολουθήσουν το μονοπάτι που χάραξε η Δύση, κάτι που δεν ισχύει στον πολυπολικό κόσμο του σήμερα. Επομένως, η θεωρία του Σάμιουελ Χάντινγκτον πρέπει να ιδωθεί περισσότερο αυστηρά στο πνεύμα της εποχής που εμφανίστηκε.

Τα πολιτισμικά προσωπεία του Πούτιν

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολυπλοκότητας της θεωρίας του Αμερικανού διανοητή είναι ο πρόεδρος. Επικαλείται την ιδέα του ρωσικού πολιτισμού για να δικαιολογήσει την εισβολή στην Ουκρανία, ενώ ταυτόχρονα προβάλει την Ρωσία ως υπερασπιστή του ορθόδοξου πολιτισμού και ως υπερασπιστή του σλαβικού πολιτισμού (ένας ισχυρισμός που της επιτρέπει να προσεταιρίζεται χώρες, όπως η Σερβία). Την ίδια στιγμή, η Δύση επικρίνει την Ρωσία ότι στηρίζει δεξιά κινήματα σε Ευρώπη και ΗΠΑ, τα οποία ομνύουν στις κοινές χριστιανικές-πολιτισμικές ρίζες του δυτικού πολιτισμού, επικρίνοντας τα κατεστημένα κόμματα της Κεντροδεξιάς και της Κεντροαριστεράς ότι έχουν αποκλίνει από αυτές!

Όμως η πολιτισμική ρητορική των Ρώσων έχει κάτι και για τους Μουσουλμάνους! Ενώ η Μόσχα εμφανίζεται να υπερασπίζεται τις χριστιανικές ρίζες του δυτικού πολιτισμού στη Δύση, ταυτόχρονα, όταν συνομιλεί με την Άγκυρα ή την Τεχεράνη, επικαλείται την κοινή ευρασιατική ταυτότητα, παραβλέποντας την προαιώνια αντιπαράθεση με τις δύο αυτές χώρες, που ιστορικά υπήρξαν αυτοκρατορίες.

Αυτές οι αναπροσαρμογές δεν είναι κάτι καινούργιο, οι ιστορικές αυτοκρατορίες συχνά αυτο-προσδιορίζονταν με πολλαπλούς τρόπους. Η Αυτοκρατορία Τσινγκ εμφανίζονταν ταυτόχρονα ως κληρονόμος της αυτοκρατορίας του Τζένγκις Χαν, ως βουδιστική μοναρχία για τους Ασιάτες και ως κληρονόμος της κομφουκιανικής παράδοσης στην ίδια την Κίνα.

Στην σημερινή Ινδία, οι ηγέτες του κυβερνώντος κόμματος Bharatiya Janata που ανακηρύσσουν την χώρα «κράτος φορέα πολιτισμού» δεν επιδιώκουν να εντάξουν ολόκληρο το πολύπλοκο φάσμα των θρησκευτικών και γλωσσικών επιρροών που έχουν συμβάλλει στην σύγχρονη ινδική κουλτούρα. Στον αντίποδα, υποτιμούν ακριβώς αυτήν την ποικιλομορφία, υπέρ μιας ινδουιστικής υπεροχής.

Η Τουρκία

Πιο κοντά στην Ελλάδα, η Τουρκία έχει αγκαλιάσει τις αντιφάσεις της πολιτισμικής ρητορικής. Ως αυτοανακηρυγμένη κληρονόμος του οθωμανικού πολιτισμού, μπορεί ταυτόχρονα να εκφράσει ένα πιο συμπεριληπτικό πρόσωπο στην παγκόσμια κοινότητα, ενισχύοντας παράλληλα τον εθνο-θρησκευτικό εθνικισμό στο εσωτερικό.

Μετά την 11η Σεπτεμβρίου, Τουρκία και Ισπανία συνεργάστηκαν για να ξεκινήσουν τη “Συμμαχία των Πολιτισμών”, όπου γιόρτασαν την διαθρησκευτική κληρονομιά της Αλ-Ανταλούς και των Οθωμανών, χωρίς ποτέ να αναφερθούν στην θρησκευτική βία του 1492 ή στην γενοκτονία των Χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που ξεκίνησε από το 1915. Η δε Κωνσταντινούπολη υπέβαλε αίτηση για να γίνει το 2010 Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, με ένα περίτεχνο βίντεο, στο οποίο παρουσιάζονταν ιστορικές εκκλησίες, συναγωγές και τζαμιά. Στη συνέχεια η κυβέρνηση Ερντογάν, αφού πήρε τα χρήματα της επιχορήγησης, τα ξόδεψε μόνο για την αποκατάσταση των τζαμιών!

Σήμερα ο Ερντογάν εμφανίζεται με διαφορετικά-αντιφατικά πολιτισμικά προσωπεία. Πότε ως ο Οθωμανός κληρονόμος του Βυζαντίου, πότε ως προστάτης των Αράβων και πότε ως προστάτης ολόκληρου του Ισλάμ ή των τουρκόφωνων κρατών (και περιοχών) σε όλη την Κεντρική Ασία, ξεχνώντας βεβαίως την καταπίεση που υπέστησαν οι μη τουρκόφωνοι πληθυσμοί επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Για τον Ερντογάν η οθωμανική κατοχή ήταν μια περίοδος ευημερίας και ειρήνης για όλους τους υποτελείς, ασχέτως αν συνέχεια επαναστατούσαν και σφαγιάζονταν, παραβλέποντας ότι επί 150 χρόνια η Τουρκία θεωρούνταν ο «μεγάλος ασθενής της Ευρώπης». Οι Οθωμανοί διεκδίκησαν επίσης τον τίτλο του “Χαν” στην Κεντρική Ασία, εκτός από τον τίτλο του ισλαμικού “χαλίφη”. Τώρα, η πολιτισμική εκδοχή αυτού του παιχνιδιού εκτείνεται για να τεθεί ολόκληρη την χώρα υπό την κυριαρχία του αφηγήματος του Τούρκου προέδρου. Ο δε γείτονας μας έχει ουκ ολίγες φορές εξάγει τον “πολιτισμό” του, σε Συρία-Λιβύη-Αρμενία και απειλεί να το πράξει και στην χώρα μας.

Έχει σήμερα βάση η θεωρία του;

Τελικά, η πολιτισμική ρητορική προσφέρει μια νέα μορφή εθνοτικού-σοβινισμού για χώρες, όπου η ανοιχτή υιοθέτησή της συνεπάγεται ιστορικές επιπλοκές: Τις Ηνωμένες Πολιτείες σχετικά με την ιδεολογία του “παγκόσμιου χωνευτηρίου” τους, τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τους αντίπαλους εθνικισμούς τους, τη Ρωσία και την Κίνα με τις κομμουνιστικά εμπνευσμένες-πολυεθνικές κρατικές δομές τους, την Ινδία με την ποικιλόμορφη μετα-αποικιακή κληρονομιά της, ακόμη και την Τουρκία, όπου μετά τις γενοκτονίες και τις εθνοκαθάρσεις, ο κοσμικός εθνικισμός “αλλοιώνεται” πλέον από το Ισλάμ.

Τώρα, υπό το ιδεολόγημα του πολιτισμού, οι εθνικές ηγεσίες σε μία σειρά από χώρες προωθούν όλο και περισσότερο τις προτιμώμενες γλωσσικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές τους ταυτότητες. Για αυτούς, ο “δυτικός πολιτισμός” μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, όχι όμως και την “δυτικού τύπου δημοκρατία”. Εμφανίζονται να ομνύουν περισσότερο στην έννοια του πολιτισμού, παρά στην συμπεριληπτική δημοκρατία.

Για τους επικριτές τους, ο εθνικισμός στις προαναφερόμενες χώρες, είτε του Τραμπ, είτε του Σι, είτε του Πούτιν κτλ, ουσιαστικά επιδιώκει την αναπαραγωγή ενός μοντέλου αυταρχισμού και έρχεται σε αντίθεση με τις καθολικές φιλοδοξίες του φιλελευθερισμού του 20ού αιώνα. Οι δε Τραμπ, Πούτιν και τα κόμματα της Νέας Δεξιάς στην Ευρώπη, συγκλίνουν στο ό,τι αντιμάχονται ένα ανυπόληπτο και διεφθαρμένο κατεστημένο, το οποίο αποτυγχάνει να εκφράζει τον μέσο πολίτη.

Σε κάθε περίπτωση, σε αυτήν την αντιπαράθεση που περιγράψαμε, η θεωρία του Σάμιουελ Χάντινγκτον μοιάζει πλέον να χάνει το νόημα της, καθώς η κύρια αντιπαράθεση είναι πλέον ιδεολογική-πολιτική: Η μία πλευρά υποστηρίζει ότι αντιμάχεται τον “αυταρχικό-εθνο-λαϊκισμό” και η άλλη ότι αντιμάχεται το “σύστημα”…