Πόσο ανοικτό είναι σήμερα το τραύμα μνήμης από τον εμφύλιο;

Γεγονότα που συνήθως δημιουργούν συγκρούσεις μνήμης είναι ή γεγονότα που αφορούν κοινωνικές ομάδες που θεωρούνται κατώτερες από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο ή γεγονότα τραυματικά, ντροπιαστικά για μια κοινωνία, όπως οι βιασμοί, τα βασανιστήρια, οι Εμφύλιοι, οι δικτατορίες, οι ήττες και ό,τι άλλο ένα κοινωνικό σύνολο επιθυμεί να ξεχάσει ή όταν ένα κυρίαρχο μέρος αυτού του συνόλου επιθυμεί να εξαναγκάσει σε σιωπή ένα άλλο κομμάτι της κοινωνίας, πάνω στο οποίο επικυριαρχεί.

Τα δραματικά και οδυνηρά αυτά για τα θύματά τους βιώματα, προκαλούν εκ των πραγμάτων, όταν αυτό καταστεί εφικτό, έναν συνεχή αντιπαραθετικό διάλογο, που έχει ως αποτέλεσμα να επεκτείνει την επίδρασή τους στον χρόνο. Ο πόνος δε που τα συνοδεύει ανασημασιοδοτείται, διαχέεται στο κοινωνικό σύνολο και μετατρέπεται από ατομικό τραύμα των μελών σε συλλογικό τραύμα της κοινωνίας, που κάποιοι κοινωνιολόγοι ονομάζουν “πολιτισμικό τραύμα”.

Τέτοιο τραύμα αποτελεί για τη χώρα μας ο Εμφύλιος της περιόδου 1943 -1949, ο οποίος δεν επηρέασε μόνο όσους συμμετείχαν σε αυτόν, αλλά ούτε στην πραγματικότητα τελείωσε το 1949. Το 1949 τελείωσαν οι μάχες και ηττήθηκε ο Δημοκρατικός Στρατός. Ο απηνής διωγμός των ηττημένων, και όχι μόνο, παρέτεινε μονομερώς τον Εμφύλιο μέχρι και την πτώση της δικτατορίας, με δολοφονίες, βασανιστήρια, φυλακίσεις, εξορίες και ανηλεή διωγμό και ποινικοποίηση ακόμα και των πλέον υποτυπωδών κοινωνικών ή συγγενικών σχέσεων των ανθρώπων που είχαν χαρακτηριστεί από τους πολιτικούς τους αντιπάλους κατάσκοποι και προδότες του έθνους, η δε κοινωνική απομόνωση και η μακρά σιωπή που τους επιβλήθηκε συσσώρευσε τόσο θυμό και τόση απελπισία, που μόνο κάποια ξεσπάσματα οργής, στιγμιαία και μεμονωμένα, ακόμη και σήμερα, υποδηλώνουν.

Έτσι, το “τραύμα” του Εμφυλίου πλέον έχει γίνει σημείο ιστορικής διαπάλης που έχει περάσει ήδη στις επόμενες γενιές, οι οποίες συγκροτούν την ταυτότητά τους ατομικά και συλλογικά, απορροφώντας τη μνήμη που απορρέει από το συναίσθημα περισσότερο που μεταβιβάζεται ως αίσθηση σε αυτές, παρά ως λογικά επεξεργασμένη κατανόηση. Αυτό ακριβώς ο Jeffry Alexander προσδιόρισε ως “πολιτισμικό τραύμα”, την ενσωμάτωση, δηλαδή, ενός φριχτού γεγονότος στην ομαδική συνείδηση που περνάει στις αναμνήσεις και της επόμενης γενιάς και της διαφοροποιεί την ταυτότητα. Πρόκειται ουσιαστικά για την ανάγνωση των γεγονότων από τους μεταγενέστερους και για ένα “διαγενεακό στοίχειωμα”, μιας και οι επόμενες γενιές ακούσια σχεδόν, “στοιχειώνονται” από τη φριχτή εμπειρία του παρελθόντος.

Όσον αφορά τον ίδιο τον ελληνικό Εμφύλιο και τα όσα τον ακολούθησαν, οι μνήμες για πολλούς ανθρώπους είναι ζωντανές, αλλά και όσοι γεννήθηκαν σε μεταγενέστερο χρόνο που τους επιτρέπει να συγκροτούν λόγο ατομικό, έχουν ευδιάκριτα τα σημάδια της κάθετης μεταφοράς της μνήμης δια του λόγου, πολλές φορές έντονα διαφοροποιημένης ανάλογα με την πλευρά που επέλεξαν να αποδεχτούν τις μνήμες της, από οικογενειακή παράδοση ή από προσωπική επιλογή. Πολλές φορές, όμως, ο ξεχασμένος λόγος των γενεών που βίωσαν το τραύμα, πεζός ή ποιητικός, φτάνει ακόμη και σήμερα σ’ εμάς και αφηγείται τα γεγονότα απλά, όπως ακριβώς εν συνεχεία περιγράφει τα Δεκεμβριανά ο άγνωστος ποιητής του 1945, χωρίς να έχει καμία ανάμειξη σε αυτά και χωρίς κατ’ ανάγκη να έχει σχέση με το ΕΑΜ:

ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ

Καισαριανή κι αν έπεσες
μας χάρισες ελπίδες,
ο Παπαφλέσσας, πλάι σου
θα ’ρθεί κι ο Λεωνίδας.

Σαν ντροπαλή και αθάρρευτη
και σαν μικρή στα χρόνια,
γι’ αυτό και ’συ δεν άντεξες
στα εχθρικά κανόνια.

Είναι μεγάλος ο καημός,
για μας είναι ελπίδα,
το δέντρο σου που πότισες
για μας ελευθερία.

Ο λόρδος Βύρων έρχεται
δειλά να σε ρωτήσει,
με πόνο με παράπονο
να σε παρηγορήσει.

Θε να ’ρθουν οι Σουλιώτισσες,
με τα παιδιά στα χέρια,
χορό για να σε μάθουνε
που μάθαν στα λημέρια.

Θα μάθουν, θα ’ρθουν Κρήτισσες,
βαριά αρματωμένες,
σκότωθηκαν όλες μαζί,
γενήκαν ξακουσμένες.

Και αν σε ρωτήσουν κι γι’ αυτά
τα τάγματα του Ράλλη,
μην πεις κι ας σε χτυπήσανε,
είναι ντροπή μεγάλη.

Ο Σκόμπυ με την κλίκα του
έγινε αρχιπροδότης
και δεν τον φτάνει ούτε αυτός
ο Ιούδας ο Ισκαριώτης.

Αυτός ο Ιούδας πού δωκε
τον ίδιο δάσκαλό του,
αλλά και αυτός μετάνιωσε
κι ήρθε στο λογικό του.

Όλου του κόσμου κοίταξε
να δεις την Ιστορία,
τόση δεν θα ’βρεις πουθενά
μεγάλη προδοσία.

Μέσα από τα χαλάσματα,
μέσα από τα συντρίμμια
που θα φωλιάσουν φοβερά,
βασίλειο τ’ αγρίμια,

μέσα από κει που είναι βαθιά
κορμιά κομματιασμένα,
μανάδες που τα καρτερούν
με μάτια δακρυσμένα,

θα ξεπηδήσει η λευτεριά
το δίκιο, η αλήθεια,
που η σκλαβιά τα πλάκωσε
πολύ βαριά στα στήθια.

Είναι το ποίημα που ο παπάς της ενορίας μάθαινε στα παιδιά του κατηχητικού το 1945, σε ένα χωριό, στο άλλο άκρο της Στερεάς Ελλάδας, τετρακόσια χιλιόμετρα μακριά από την Αθήνα.

Οι πολλαπλές αναγνώσεις των γεγονότων από εξειδικευμένους ιστορικούς πλουτίζουν τις γνώσεις μας και μας βοηθούν να συγκροτήσουμε σαφή και σφαιρική εικόνα των όσων συνέβησαν, το άμεσο βίωμα, όμως, που αποπνέει ο ποιητικός λόγος μεταβιβάζει ακέραια τη συγκίνηση, τη λύπη, το βλέμμα εν τέλει του ποιητή που το έγραψε, αλλά και του παπά που το μεταβίβαζε στα μικρά παιδιά του κατηχητικού (το πιο πιθανό είναι ότι τα δύο αυτά πρόσωπα ταυτίζονται) και μας ανοίγει μια ρωγμή στο χρόνο, μια ρωγμή αλήθειας και για ό,τι συνέβη στην Καισαριανή το 1944 και στο πως προσέλαβε ένα κομμάτι του Ελληνικού λαού το γεγονός αυτό. Έχω, ως εκ τούτου, την εντύπωση, ότι είναι η γνώση αυτή που εν τέλει απαλύνει αυτό που ονομάζει ο Alexander “πολιτισμικό τραύμα”, παρά ότι το τροφοδοτεί.

Ο ποιητικός λόγος τοποθετεί το γεγονός με σαφήνεια και ευκρίνεια στον ιστορικό χρόνο που διαδραματίστηκε και οξύνει την ευαισθησία μας. Τα μοτίβα του θρήνου, εμπνευσμένα από τη δημώδη ποίηση, καταγράφουν τη φρίκη του εμφυλίου και ένα ελάχιστο δείγμα των θηριωδιών που διαπράχθηκαν στην Ελλάδα, σχηματικά από τη δεκαετία του ’30 (ιδίως μετά την ψήφιση του ιδιώνυμου Ν. 4229/24 Ιουλίου 1929, από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου) και τουλάχιστον μέχρι την πτώση της απριλιανής δικτατορίας.

Αλλά και η ιστορική έρευνα μας αποκαλύπτει μία περίοδο που η μόνη παρακαταθήκη που άφησε ήταν απάνθρωπες τεχνικές ελέγχου, συνολικά, του πληθυσμού, κάποιες από τις οποίες η εκάστοτε εξουσία έχει στο οπλοστάσιό της για την επίτευξη των στόχων της, εάν το επιλέξει, με αποτέλεσμα η συγκεκαλυμμένη ή απροκάλυπτη χρήση μεθόδων εξαναγκασμού, εξαπάτησης και ελέγχου των συνειδήσεων των πολιτών να αποτελούν τον ευαίσθητο δείκτη της ευημερίας κάθε κοινωνίας, πολύ δε περισσότερο των κοινωνιών που βίωσαν ανάλογα γεγονότα και ακόμη περισσότερο της Ελληνικής, της οποίας η υπόκωφη σύγκρουση διαπέρασε σχεδόν το σύνολο του 20ου αιώνα και φτάνει ως αχός, ακόμα μέχρι τις μέρες μας.

Εν τέλει, τα χιλιάδες θύματα της περιόδου 1943-1949, αλλά και πολλά της Κατοχής, έμειναν άγνωστα και ανώνυμα. Στις πινακίδες με την ονοματοθεσία των δρόμων αναγνωρίζουμε τα ονόματα όσων καθόρισαν την τύχη τους, των νικητών, αλλά και το αποτύπωμα της μεταπολιτευτικής διαχείρισης της μνήμης που άφησαν οι αποφάσεις που πήραν οι πολιτικές δυνάμεις της εποχής. Οι δρόμοι λένε την αλήθεια για το πως θυμόμαστε, ως κοινωνία, τα γεγονότα αυτά.

 

---

 

Η Ερμιόνη Αχειμάστου είναι Φιλόλογος