Ψυχολογία και έλεγχος των μαζών – Ο Φρόϋντ και το Ινστιτούτο Τάβιστοκ

Μάλιστα στο βιβλίο του με τίτλο “Στρατηγικός σχεδιασμός για την ψυχική υγεία”, ο προκάτοχος του Φρόυντ έχει υπογραμμίσει τους σκοπούς του Τάβιστοκ. Επίσης, έχει τονίσει ότι «Επιδιώκουμε να ρυθμίσουμε τις ψυχικές δραστηριότητες και τα ανακλαστικά των συμπεριφορών. Ως εκ τούτου πρέπει να τολμήσουμε να διαχειριστούμε κάθε εκπαιδευτική δραστηριότητα στις κοινωνικές και πολιτικές εκφράσεις των μαζών. Η πρόσβασή μας σε διδακτικά επαγγέλματα, καθώς επίσης και στην εκκλησία κρίνεται αναγκαία».

Καθώς και «… ότι υπάρχει προς το παρόν μια σχετική δυσκολία αλλά φαίνεται να είναι αξεπέραστη και είναι η διείσδυση μας στην ιατρική επιστήμη. Η δημόσια ζωή, η πολιτική, η βιομηχανία, πρέπει να βρίσκονται μέσα στη σφαίρα μας. Εάν θέλουμε να διεισδύσουμε στις επαγγελματικές και κοινωνικές δραστηριότητες των ανθρώπων, πιστεύω – τόνιζε ο John Rawlings Rees – ότι πρέπει να μιμηθούμε τους Totalitarians και να λειτουργήσουμε ως Πέμπτη Φάλαγγα! Οι θέσεις μας για την ψυχική υγεία πρέπει να προχωρήσουν και να εξαπλωθούν… ». (Βλέπε MENTAL HEALTH, τόμος 1, αρ. 4, Οκτώβριος 1940).

Στην ίδια περίοδο που ο Φρόϋντ εγκαταλείπει την Αυστρία ένας άλλος της οικογενείας των Φρόϋντ, ο ανιψιός του Εντουάρντ Μπερνέζ άφηνε και εκείνος την Αυστρία για να εγκατασταθεί με την οικογένεια του στις ΗΠΑ. Λίγο αργότερα ένας άλλος ανιψιός του Φρόϋντ, αξιωματικός του αμερικανικού στρατού, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, θα συλλάβει τον ναζί Sauerwald – ο οποίος να θυμηθούμε βοήθησε τον Φρόϋντ να φυγαδευτεί – με την κατηγορία της υπεξαίρεσης της περιουσίας της οικογένειας Φρόϋντ, (οι Φρόύντ ήταν μια μεγάλη οικογένεια η οποία αποτελείτο από 16 μέλη με οικονομική επιφάνεια) και ο αξιωματικός της οικογένειας Φρόϋντ, θα τον οδηγήσει στη δικαιοσύνη. Ο Sauerwald θα δικαστεί παραδειγματικά παρά τις εκκλήσεις του, προς την Άννα Φρόϋντ να τον βοηθήσει .

Ο άλλος ανιψιός του Φρόϋντ ο Μπερνέζ (ειρήσθω εν παρόδω ο Μπερνέζ υπήρξε από τους επιτυχημένους της οικογένειας Φρόϋντ, όπως και ο εικαστικός Λ. Φρόϋντ, να πούμε εδώ ότι η οικογένεια είχε τρομερή πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα) ήξερε καλά το έργο του θείου του και ιδιαιτέρως ήταν γοητευμένος από το βιβλίο του, με τίτλο: “Η ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ” το οποίο είχε δημοσιευτεί το 1921 στη γερμανική γλώσσα.

Περί της ψυχολογίας της μάζας

Στο παραπάνω βιβλίο ο Φρόϋντ, καταπιανόταν με το ζήτημα της ψυχολογικής ανάλυσης της μάζας, και τον σχηματισμό των ετερόκλητων ατόμων τα οποία διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά και παροδική ομοιογενή συμπεριφορά. Παράλληλα εξέτασε τα πορίσματα του Λε Μπόν διερευνώντας παράλληλα το ασυνείδητο στην ερμηνεία των κοινωνικών μηχανισμών της μάζας. Ο Φρόϋντ είχε επίσης επηρεαστεί από τους ισχυρισμούς του Μακ Ντούγκαλ περί ψυχολογίας των μαζών, και διερευνώντας έτσι τις ανοργάνωτες μάζες και το πέρασμα της μάζας στην αρχή της οργάνωσης, παράλληλα παρατήρησε τα αρνητικά στοιχεία της μάζας, τον παροδικό χαρακτήρα της και πως εκείνα μπορούν να εξαλειφθούν.

Η μάζα έχει ανάγκη από έναν ηγέτη για να οργανωθεί σύμφωνα με τον Φρόϋντ. Ο ηγέτης αντανακλάται επάνω στη λειτουργία της σχέσης μεταξύ υιού (φυλής) και πατέρα (αρχηγού). Η ανθρωπότητα αποτελεί μια “πρωταρχική ορδή” και καθίσταται μία ομάδα ατόμων ισότιμων μεταξύ τους αλλά ερωτοληπτικά υποταγμένων στον φύλαρχο. Ο Φρόιντ έχει επίσης αναδείξει στο έργο του Τοτέμ και Ταμπού, την παραπάνω σχέση, αλλά εν συνεχεία εξέτασε και τη νιτσεϊκή έννοια του υπερανθρώπου, ο οποίος ενσαρκώνεται στο πρόσωπο του φυλάρχου της ορδής και παραμένει αδέσμευτος από λιβιδινικούς δεσμούς, αυτόνομος και απεριόριστα ναρκισσισευόμενος. Για τον Φρόϋντ η μάζα δεν είναι παρά μία αναβίωση της πρωταρχικής ορδής και εκεί πίστευε ότι μπορούμε να διακρίνουμε, ή να ερμηνεύσουμε τα “πρωτόγονα” χαρακτηριστικά των μαζών δηλαδή, στοιχεία, ίχνη, όπως είναι η παρορμητικότητα, η συναισθηματικότητα, η δεκτικότητα καθώς επίσης και η άλογη συμπεριφορά των μελών της μάζας.

Με το παραπάνω σκεπτικό του ο Φρόϋντ διαβλέπει και τη σχέση μεταξύ του υπνωτιζόμενου και του υπνωτιστή σαν σχέση μεταξύ δύο ατόμων, η οποία εγκαθίσταται με τον υπνωτιστή στη θέση του καθοδηγητή, του ινστρούχτορα, του αρχηγού και του υπνωτιζόμενου στη θέση του υποταγμένου, ο οποίος γίνεται παρακολούθημα, του καθοδηγούμενου, του υπομνηματιστή, εξηγώντας έτσι τη διαδικασία της ύπνωσης ως υπόμνηση απωθημένων του ασυνειδήτου. Οι πρωτόγονες αντιλήψεις του φύλαρχου ή του πατέρα της παιδικής εικονοφαντασίας μετασχηματίζονται, μεταποιούνται, βρίσκουν καινούργιους ρόλους και τη θέση τους παίρνουν πλέον ο αρχηγός, ο καθοδηγητής, ο ινστρούχτορας, ο τεχνοκράτης, ο ειδήμων, ο κομισάριος κλπ.

Στο συγκεκριμένο έργο του Φρόϋντ, θα σταθούν τόσο το Ινστιτούτο Τάβιστοκ, για να εξάγει συμπεράσματα ασφαλή για την λειτουργία και καθοδήγηση της μάζας, όσο και ο ανιψιός του Μπερνέζ. Ο Μπερνέζ επηρεασμένος και από τον Wilfred Trotter, κατανοεί το πρόβλημα και τη λειτουργία της επιθυμίας η οποία ουσιώνεται σε ανάγκη και καλύπτεται από την αγωνία μιας αναδιήγησης. Δηλαδή την απαίτηση ενός νέου μοντέλου ζωής που χαράσσεται ως το άλλο και το καινούργιο. Η ανάγκη που γίνεται εφαλτήριο για την αλλαγή της ατομικής ευτυχίας γίνεται, για τον Μπερνέζ, η φάκα που θα πιαστεί ο πολίτης – καταναλωτής και επιπλέον γίνεται η οργανοκαταστολή. Η ανάγκη (και όχι μόνο η υλική ανάγκη, αλλά και η πνευματική) έχει απαιτήσεις γιατί κατευθύνεται σ’ ένα σημείο αναφοράς και έτσι γίνεται σχηματοποιημένο σώμα ιδεών. Το σημείο αναφοράς είναι ο οδοδείχτης, δηλαδή, η χειραγώγηση.

Η ερμηνεία του σημείου αναφοράς εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και είναι πέραν του σημαίνοντος και του σημαινόμενου, επιβάλλοντας πάντα μια άσκηση στρατηγικής. Τα σημεία αναφοράς ερμηνεύονται ως ιδεολογίες, ως στερεότυπα, ως προϊόντα, αλλά όλα αυτά για να έχουν αντοχή και διάρκεια πρέπει να φετιχοποιηθούν. Να λοιπόν πως φθάνουμε σε φετιχοποιημένες απόψεις, ιδέες, στάσεις ζωής και οργανώνονται κόμματα, σέχτες, ομάδες διεκδίκησης.

Η δύναμη του ασυνείδητου

Είναι γνωστό ότι όταν κάποτε ο Μπερνέζ, ήθελε να διαφημίσει συγκεκριμένο τύπο τσιγάρου, επισκέφτηκε τον ψυχαναλυτή Μπρίλ, (φίλος, αλλά και μεταφραστής του Φρόϋντ στην αγγλική γλώσσα) ώστε να τον βοηθήσει να κατανοήσει τα σημαινόμενα των γυναικών που καπνίζουν. Εκείνος του διατύπωσε την άποψη ότι στις γυναίκες τα τσιγάρα αντιπροσωπεύουν το πέος ως σημείο – σύμβολο και παράλληλα την ανδρική εξουσία. Του τόνισε, μάλιστα, ότι αν θα μπορούσε να δημιουργήσει μια αναδιήγηση η οποία θα έλεγε ότι το τσιγάρο εκφράζει την αμφισβήτηση της εξουσίας από τις γυναίκες αυτό θα είχε τρομερή επιτυχία. Έτσι ο Μπερνέζ κατανοεί ότι στην διαφήμιση και στην πολιτική δεν θα πρέπει να υπάρχει η ισορροπία του ανάτρεπτου, ούτε και η στερητική τροποποίηση, όλα πρέπει να ανατρέπονται και να γίνονται όλα δυνατά, δηλαδή ποθητά, επιθυμητά, αναγκαία. Το αποτέλεσμα σε πολιτικό επίπεδο ήταν να καταφέρει ο Μπερνέζ το 1954 να ανατρέψει τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο της Γουατεµάλας, Jacobo Árbenz και να ακυρώσει την επανάσταση που γινόταν στη χώρα του.

Ο Μπερνέζ πίστευε στο ασυνείδητο και στις δυνάμεις που κρύβονται σ’ αυτό. Δυνάμεις οι οποίες καταφέρνουν να δημιουργούν αξεπέραστες φετιχοποιημένες εξαρτήσεις. Ο Γιόζεφ Γκαίμπελς (μετρ της προπαγάνδας) όπως και το ινστιτούτο Τάβιστοκ πίστευαν – και το ινστιτούτο εξακολουθεί να πιστεύει – σε μια σημειωτική οικονομία η οποία εισβάλει σιγά – σιγά και μεθοδικά σ’ ένα μίγμα από ενδοβολές και διακυμάνσεις οι οποίες λειτουργούν ως κομάντος στο ψυχικό και φαντασιακό του ανθρώπου. Ο άνθρωπος ως δέκτης απορροφά μηνύματα που λειτουργούν ως ντους, ως ψυχρολουσία, μέχρι να φθάσουν στο στάδιο της αποδοχής του σκοπούμενου.

Στην αρχή ρίχνεται η πρόταση που επιθυμεί η πολιτική διαχείριση να περάσει. Ακόμη και αν κριθεί αδιανόητη, από τις μεγάλες μάζες, η πρόταση βαφτίζεται ως προοδευτική με την συνέργεια των επιστημονικών κοινοτήτων, δηλαδή καταξιώνεται επιστημονικά, επιβεβαιώνεται ως αλήθεια. Μετά βαφτίζεται ως πολιτικά ορθή και προωθείται για να καταστεί γνωστή στο ευρύ κοινό. Το αμέσως επόμενο στάδιο είναι να γίνει αποδεκτή από το ευρύ κοινό και στο τέλος να νομοθετηθεί. Στόχος να ιδεολογικοποιηθούν οι μεγάλες μάζες κάτω από παραμορφωτικές προκαταλήψεις. Ο ολοκληρωτισμός πλέον δεν συντάσσεται με διατάγματα και με στρατιωτικές επεμβάσεις, αλλά περνάει μέσα από την κατασκευή των ερεθισμάτων και την χειραγώγηση των αντιδράσεων.

Τεχνικές ατομικοποίησης

Η υπαρκτή, άμεση και θανάσιμη απειλή σήμερα είναι να σου δημιουργούν τόσο την αναζήτηση και την ανάγκη όσο και τη λύση και την κάλυψη των αιτημάτων, έτσι και αλλιώς, η κοινωνία είναι μεταπλάσιμη. Εξάλλου ο ποντικόμορφος μπηχαβιορισμός έχει κάνει καλή δουλεία εδώ και χρόνια, μαζί με τις θετικιστικές βεβαιότητες. Οι τεχνικές ατομικοποίησης (σε αυτές εκπαιδεύτηκαν και οι μυστικές υπηρεσίες των αγγλοαμερικανών, η OSS σήμερα CIA και η SOE – SIS, όλες οι παραπάνω μυστικές υπηρεσίες εκπαιδεύτηκαν στο ινστιτούτο Τάβισκοκ ύστερα από συμφωνία μεταξύ Ρούσβελτ και Τσώρστιλ) αποκρυπτογραφούν τις ανθρώπινες ανάγκες και αδυναμίες, και τις προσαρμόζουν σε ντιρεκτίβες. Ξεκίνησαν έτσι να σερβίρουν παραστάσεις απορρόφησης του νου και συνέχισαν στη διαδικασία ολοποίησης, δηλαδή στην αναγνωσιμότητα της ταυτότητας των παραστάσεων.

Πετύχαιναν έτσι μια “ενδοβολική” λοβοτομή, ό,τι ακριβώς έκαναν και τα ψυχοφάρμακα, (τα ψυχοφάρμακα επιχειρούν μια χημική λοβοτομή). Η μικροφυσική της εξουσίας (βλέπε και όσα λέει σε άλλο επίπεδο αλλά πολύ κοντά με αυτό που λέμε εμείς εδώ ο Μ. Φουκώ) διακατέχεται από τακτικές και από τεχνικές, από προσεταιρισμούς και παραστατικά στερεότυπα, τα οποία λειτουργούν ως καταπραϋντικά, έτσι μόνο η εξουσία αποκτά κυριαρχία, έτσι μόνο επιβάλλεται η σχέση διαχειριστή και καθοδηγούμενου, έτσι μόνο θεμελιώνονται οι ακινητοποιημένες δογματοποιήσεις. Η σημερινή παραγωγική ηθική ως μοντέλο εξουσίας, δεν πυροδοτείται ούτε από την ντροπή, ούτε από την υπερηφάνεια, αλλά από την επιφάνεια της προβολής του ατόμου, να είμαι δηλαδή μέσα στη μοναδικότητά του και παράλληλα να είναι το άτομο αναγνωρισμένο, – ταυτοποιημένο, από τους άλλους. Έτσι και αλλιώς η ενδοβολή δρα σε υπαρξιακό επίπεδο.

Ο Τ. Leary έλεγε ότι αν σαγηνευτώ από το νευρωσωματικό κύκλωμα του V μίνι – εγκεφάλου (κάποιος συμβατός νευροεπιστήμονας θα μιλούσε για τον ηλεκτρικό ερεθισμό των ειδικών υποφλοϊικών σχηματισμών), τότε όλα εξατομικεύονται και προβάλλονται ως ιδανικά. (Ο Ornstein και η σχολή του μας έχουν δείξει πολλά επ’ αυτού). Οι ψυχικές λειτουργίες πλέον χορογραφούνται ως τυπικές εκδηλώσεις της επικυριαρχίας των υποφλοϊωδών κέντρων επάνω στις φλοϊικές λειτουργίες του εγκεφάλου σε φάσεις παρόξυνσης και χειραγώγησης.

Εκεί επιβάλλεται ο μονόλογος του διαχειριστή. Έτσι η εξουσία έχει ανάγκη από περιπλανώμενους μυαλοπώλες και ιεροεξεταστές της αρνητικής ουτοπίας, για να κτίσουν τα φαντάσματα του φόβου και να παγιδεύσουν τη θέληση της ζωής, να χειραγωγήσουν τη φαντασία και να σπείρουν τις ιδεοψυχαναγκαστικές προτεραιότητες ώστε να καταστεί κάποιος μοντέρνος (σύμφωνα με το σύστημα) και να βγει στη συνέχεια στο κυνήγι κάθε άχρηστου πράγματος.