“Η κόλαση… είναι οι άλλοι”

«Πρέπει ή να χαθούμε μαζί, ή να τα καταφέρουμε μαζί. Διαλέξτε…». Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ στο τέλος του έργου του “Κεκλεισμένων των θυρών” (1944) διακηρύσσει εμφαντικά τη θέση «Η κόλαση… είναι οι άλλοι». Μια θέση που έμελλε να προκαλέσει ποικίλες συζητήσεις και να προβληματίσει έντονα τόσο τους φιλοσόφους, όσο και τους κοινωνιολόγους.

Το μονόπρακτο αυτό «είναι μια συμβολική παρουσίαση της κόλασης με τη μορφή ενός γυμνού δωματίου, μέσα στο οποίο ζούνε τρεις άνθρωποι καταδικασμένοι για πάντα να δέχεται ο ένας την παρουσία του άλλου… εδώ αισθάνεται κανείς τα πρόσωπα να είναι μέσα στη φυλακή των ιδεών». Ο Σαρτρ σε μια συνέντευξή του σε αμερικανικό περιοδικό, ύστερα από την απονομή, (και την αποποίηση εκ μέρους του), του βραβείου Νόμπελ προσπάθησε να αποκωδικοποιήσει τα συμφραζόμενα της φράσης “Η κόλαση είναι οι άλλοι”.

«Οι άλλοι άνθρωποι αποτελούν την κόλαση από την άποψη ότι από τη στιγμή που γεννιέστε βρίσκεστε σε μια κατάσταση στην οποία είστε αναγκασμένοι να υποταχθήτε… Το μέλλον σας είναι αυστηρά προσχεδιασμένο, ένα μέλλον που το ΄φτιασαν άλλοι για σας. Δεν το δημιούργησαν άμεσα, αλλά αποτελούν ένα μέρος μιας κοινωνικής τάξης που κάνουν αυτό που είσθε. Όλα αυτά σωριάστηκαν πάνω σας από άλλους ανθρώπους κι η σωστή περιγραφή της υπάρξεως αυτής είναι κόλαση».

“Η Ελευθερία… και οι άλλοι”

Συνεκτιμώντας το βαθύτερο νόημα της εμβληματικής αυτής θέσης, αλλά και τα άλλα έργα του εισηγητή του υπαρξισμού, εύκολα οδηγούμεθα στο μέγα θέμα της ελευθερίας του κοινωνικού ανθρώπου και τους τρόπους απελευθέρωσης του ανθρώπινου πνεύματος. «Ο άνθρωπος καταδικάστηκε να είναι ελεύθερος. Καταδικάστηκε γιατί δε δημιουργήθηκε μόνος του. Κι ωστόσο ελεύθερος, γιατί μιας και ρίχτηκε στον κόσμο είναι υπεύθυνος για ό,τι κάνει… ο άνθρωπος έχει την ευθύνη των παθών του».

«Είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι», έλεγε ο Σαρτρ. Αποτελεί, λοιπόν, κοινό τόπο η διαπίστωση πως ο άνθρωπος στοχεύει ασυνείδητα στην ελευθερία και την ευτυχία. Αυτά πραγματώνονται μέσα στην κοινωνία που την συνθέτουν τόσο οι άνθρωποι, όσο και οι διαμορφωμένες σχέσεις – υφαίνεται ένα κλίμα ζωής όπου το άτομο ασφυκτιά και βιώνει τη συμπαρουσία του “άλλου” ως “κόλαση”. Αυτό συμβαίνει, γιατί οι “άλλοι”, οι συνάνθρωποι, περιορίζουν δραστικά την ελευθερία του υποκειμένου και το αναγκάζουν σε μια στάση ακούσια συμμόρφωσης και προσαρμογής. Οι άλλοι, δηλαδή, είναι φορείς συμφερόντων, ιδιαιτεροτήτων και απαιτήσεων, που συγκρούονται ή και εναντιώνονται στην επιθυμία του ατόμου να δράσει και να κινηθεί αυτόνομα.

Έτσι ο καθένας λειτουργεί ως ένας κύκλος που απειλεί τον κύκλο των άλλων δημιουργώντας ένα σκηνικό παραβίασης της ελευθερίας και του αυτεξούσιου του κάθε ατόμου χωριστά. Επιπρόσθετα οι “άλλοι” και η κοινωνία γενικότερα (θεσμοί, νόμοι, αξίες…) υποβάλλουν και επιβάλλουν κανόνες, πρότυπα και ιδεολογίες που στενεύουν την “αναπνοή” του ατόμου. Το τελευταίο, ωστόσο, αδυνατεί να νιώσει ελεύθερο να εκφραστεί, γιατί φοβάται τη σύγκρουση και την απότοκη κοινωνική απόρριψη.

Εξάλλου έχει ήδη υποστεί μέσα από την κοινωνικοποίηση μια πνευματική, κοινωνική και ηθική “λοβοτομή” που το καθιστά αιχμάλωτο των κοινωνικών επιταγών και ενός ακαθόριστου πλαισίου μέσα από το οποίο αναδύεται “δεσποτικά”, τυραννικά το “δέον”. Έτσι το υποκείμενο χειραγωγούμενο από αφανείς μηχανισμού,  αλλά κι από προσωπικές και “διαφανείς” συμπεριφορές, βιώνει τη φυλακή των συρματοπλεγμάτων που οι άλλοι επέβαλαν στη ζωή του “χωρίς αιδώ”. Και είναι οδυνηρό οι “άλλοι” – οι συνάνθρωποι να λειτουργούν ως “κόλαση”. Οι άλλοι είναι οι αρνητές, ο ψηλός τοίχος, η αδιάφορη αγέλη, οι δεσμευτές μας.

Και μοναχική και κοινωνική η ύπαρξη

Αργότερα, άλλος Γάλλος, ο Ροζέ Γκαρωντύ, πρόβαλε –ίσως για αντιπερισπασμό– την αντίθετη άποψη: «Η απουσία των άλλων είναι η κόλαση». Έκτοτε οι δυο θέσεις βαδίζουν παράλληλα και ερίζουν για την ορθότητά τους. Η θέση του Γκαρωντύ μας οδηγεί στην παραδοχή πως ο άνθρωπος συνιστά ταυτόχρονα μια μοναχική και μια κοινωνική ύπαρξη. Η πρώτη τον σπρώχνει μακριά από τους άλλους ανθρώπους, ενώ η δεύτερη στην αναζήτησή τους. Η πρώτη λειτουργεί ως κεντρομόλος δύναμη, ενώ η δεύτερη ως φυγόκεντρος.

Ωστόσο, όσο κι αν η άποψη περί μοναχικότητας εδράζεται σε πραγματικά δεδομένα, φαίνεται πως η δεύτερη άποψη (κοινωνική ύπαρξη) είναι πιο στέρεα δομημένη. Κι αυτό, γιατί η έμφυτη κοινωνικότητα «ο άνθρωπος εστί φύσει πολιτικόν ζώον» (Αριστοτέλης) πιστοποιείται διαχρονικά και καθημερινά. Ο καθένας, δηλαδή, υπάρχει “ένεκεν των άλλων”. Οι συνάνθρωποί μας αποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο επωάζεται ο χαρακτήρας και η εξέλιξή μας.
«Είμαι μέσα στον κόσμο», έλεγε ο Χάϊντεγκερ.

Οι άλλοι, δηλαδή, είναι τα κάτοπτρά μας και προσδιορίζουν την ύπαρξή μας, χρωματίζουν την ευτυχία μας και νοηματοδοτούν τη ζωή μας. Μπορεί κάποτε να φράζουν το δρόμο μας, αλλά από αυτούς περιμένουμε την αναγνώριση και την καταξίωση. Και ο άνθρωπος έχει ανάγκη την αναγνώριση για την ψυχολογική επιβίωσή του και την εξέλιξή του. Όταν αυτή απουσιάζει, εξαιτίας της “απουσίας” των άλλων, η ζωή του και το ενδιαφέρον γι’ αυτήν ατονεί. Νιώθει τότε “μόνος” με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τον ψυχικό του κόσμο. Νιώθει ανασφαλής κι αδύναμος. Η μοναξιά υφαίνει ένα πλέγμα αρνητικών συναισθημάτων που διαβρώνουν την ψυχική ισορροπία του ατόμου και το καθιστούν ανενεργό.

Κι αυτό συμβαίνει, γιατί λείπουν οι αντικειμενικές συνθήκες για επικοινωνία κι ανταλλαγή σκέψεων και συναισθημάτων. Ο άνθρωπος φοβάται τη μοναξιά, όχι γιατί απειλείται από κάτι εξωτερικό, αλλά γιατί αδυνατεί να κυριαρχήσει πάνω στην αρνητική δύναμη που αναβλύζει από τα έσω. Έτσι, όταν οι άλλοι (οι συνάνθρωποι) απουσιάζουν, τότε βιώνει την αδυναμία, τον τρόμο, την κενότητα και την αβεβαιότητα, την κόλασή του.

Οι άλλοι είναι το πρόσωπό μας

Άμεσα ή έμμεσα, λοιπόν, οι θέσεις των Σαρτρ και Γκαρωντύ προοικονομούν τη συζήτηση για το modus vivendi της συνύπαρξης των ανθρώπων στις σύγχρονες οργανωμένες κοινωνίες, όπου οι “άλλοι” συμπλέκονται με το βίαιο, υπερτροφικό και ναρκισσιστικό εγώ μας. «Ο άνθρωπος είναι οι επιλογές του» (Σαρτρ).

Στην κοινωνία μας πλεονάζουν οι “κάμερες ασφαλείας”, αλλά λείπουν οι “καθρέπτες” που θα μπορούσαν να αντανακλούν την εικόνα μας. Στην κοινωνία δεν μπορούμε να είμαστε ή να μείνουμε μόνοι. Ο μοναδικός καθρέπτης (ίσως και ο πιο αληθινός) είναι τα βλέμματα των άλλων και η κριτική τους για μας, έστω και αυστηρή ή άδικη. Γιατί στην κοινωνία είμαστε υποχρεωμένοι να γνωρίζουμε τον εαυτό μας μόνο μέσα από το βλέμμα και την κρίση των άλλων. Η ταυτότητά μας είναι οι “άλλοι”.

Ζούμε σε έναν κόσμο άκρατης υποκειμενικότητας και μόνο η άποψη και το βλέμμα των άλλων θα μας “βοηθήσει” να γνωρίσουμε το “πρόσωπό” μας. Γιατί οι άλλοι προκαλούν ή επικυρώνουν τους φόβους ή τις ελπίδες μας για την αξία μας. Αλλά κι εμείς για τους άλλους είμαστε οι αδίστακτοι κριτές. Άδικοι κι αυστηροί πολλές φορές. Η ζωή είναι μία διαρκής πάλη αντίθετων απόψεων, συμφερόντων και προθέσεων. Ο Ηράκλειτος και ο Εμπεδοκλής είδαν καθαρά την αέναη πάλη και την αναγκαία σύνθεση και ισορροπία. «Μόνο εσύ, εσύ που με μισείς, μπορείς να με σώσεις» (Σαρτρ).

Η κοινωνία μπορεί να είναι ο “δήμιός” μας ή και ο “ελευθερωτής” μας. Είναι αυτή που αλλοτριώνει την σκέψη μας αλλά κι αυτή που τροφοδοτεί την ύπαρξή μας με νέες ιδέες και σκέψεις. Μπορούμε να την αγνοήσουμε, να την αποδεχτούμε ή να την αλλάξουμε… Αλλά αυτή θα είναι παντοτινά παρούσα. Διαφυγή δεν υπάρχει. Η προσωπική ελευθερία είναι παράλληλη ευθεία με την προσωπική ευθύνη. Δεν βοηθάει να βάλουμε το κεφάλι στην άμμο, όπως η στρουθοκάμηλος, για να μη μας βλέπουν τα “βλέμματα” των άλλων. Τους άλλους τους χρειαζόμαστε κι ας είναι η “κόλασή” μας. «Όλα τα βλέμματα που με τρώνε… Λοιπόν, αυτό είναι η κόλαση. Δεν θα το πίστευα ποτέ. Δεν χρειάζεται η σούβλα. Κόλαση είναι οι άλλοι» (Σαρτρ).

Μία ιστορία

Η παρακάτω ιστορία ίσως βοηθήσει στο πρόβλημα αυτό: Κάποτε δυο σκαντζόχοιροι για να γλυτώσουν από το πολύ κρύο αποφάσισαν τα κρύα βράδια να κοιμούνται μαζί, έτσι ώστε η αναπνοή και η θερμοκρασία του σώματος του ενός να ζεσταίνει τον άλλο. Έτσι κάνουν πολλά ζώα. Όταν, όμως, προσπάθησαν να κοιμηθούν μαζί είδαν πως αυτό ήταν δυσάρεστο, γιατί τα αγκάθια του ενός έμπαιναν στο σώμα του άλλου. Έτσι, πάλι κοιμόντουσαν χωριστά. Όταν, όμως, ήρθε το πολύ κρύο ξανασκέφτηκαν αυτό που είχαν επιχειρήσει παλιότερα. Τώρα, ωστόσο, οι σκαντζόχοιροι πιο έμπειροι από την πρώτη φορά, ήρθαν κοντά αλλά αφήνοντας και κάποιο κενό για να μην ενοχλούνται από τα αγκάθια.

Μόνον έτσι οι “άλλοι” θα γίνουν οι σύντροφοι, οι συνεργοί και οι δεσμοί μας και όχι η πληγή, η ανελευθερία και η κόλαση μας. «Θέλω να διατηρήσω τον κόσμο όπως είναι, όχι γιατί μου φαίνεται καλός –αντίθετα τον θεωρώ άθλιο– αλλά γιατί ζω μέσα σ’ αυτόν και δεν μπορώ να τον καταστρέψω χωρίς να καταστραφώ μαζί του», όπως έλεγε ο Σαρτρ.