“Και περάσανε μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα”

Οι εθνικές επέτειοι αποτελούν ορόσημα στο χρόνο της ιστορικής διαδρομής ενός έθνους. Επιλέγονται από τους θεσμούς του κράτους ή επιβάλλονται από τις κινητοποιήσεις του λαϊκού παράγοντα και καθιερώνονται στη συνέχεια. Σε κάθε περίπτωση αποτελούν στιγμές συμβολικής ενοποίησης της εθνικής κοινότητας, καλώντας σε συλλογικό αναστοχασμό.

Αποτυπώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ιδιομορφίας ενός έθνους-λαού στη διεθνική κίνηση της ιστορίας, συμπύκνωση των κυρίαρχων αντιθέσεων, εκείνο που ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος περιέγραψε με το περίφημο σχήμα του αντιστασιακού χαρακτήρα του Ελληνισμού -και όχι μόνον αυτού- που τόση επίθεση δέχθηκε από την κρατούσα μεταεθνική αντίληψη της τελευταίας 30ετίας.

Στην προκειμένη περίπτωση ο “αντιστασιακός χαρακτήρας” καταγράφεται στο γεγονός ότι αμφότερες οι εθνικές επέτειοι σηματοδοτούν την έναρξη και όχι τη λήξη του εθνικοαπελευθερωτικού (25η Μαρτίου) ή εθνικο-αμυντικού αγώνα (28η Οκτωβρίου), κάτι το οποίο έχει στοχοποιηθεί από τη “μεταεθνική αντίληψη”, μέσα στον ιδεολογικό μεταπρατισμό της.

Ο εορτασμός της τελευταίας διεκδικήθηκε “από τα κάτω”, αποτέλεσε την πρώτη δημόσια εμφάνιση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου, κατανοήθηκε ως εκδήλωση αντίστασης του λαού-έθνους απέναντι στις αρχές κατοχής και θεσμοποιήθηκε στη συνέχεια κατά την απελευθέρωση με απόφαση της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στις 24-10-1944 ως εξής: «Η εικοστή ογδόη Οκτωβρίου, επέτειος της Αντιστάσεως του Έθνους εις την Ιταλικήν Επίθεσην και της συμμετοχής του εις το Συμμαχικόν μέτωπον της Ελευθερίας, ορίζεται ως ημέρα Εθνικού Εορτασμού». Σημείο διεκδίκησης και εκδήλωση πάλης ενάντια στην “Βαυαροκρατία” αποτέλεσε και η 25η Μαρτίου, όπως θα αναφέρω στη συνέχεια.

Οι εθνικές επέτειοι ως ευκαιρίες αλλαγής

Αρκετές φορές οι εθνικές επέτειοι προσλαμβάνονται από τα δρώντα υποκείμενα, θεσμικά ή λαϊκά, ως “δομή πολιτικών ευκαιριών”, προκειμένου να επιλυθούν κομβικά ζητήματα ή να εκδηλωθούν αγωνιστικές κινητοποιήσεις μέσα από “ρεπερτόρια δράσης”, προβάλλοντας αντίστοιχες “αξιακές πλαισιώσεις”, χρησιμοποιώντας τη σχετική ορολογία από τη θεωρία των κοινωνικών κινημάτων. Η επέτειος της 25ης Μαρτίου έχει αντίστοιχες στιγμές.

Κατ’ αρχάς η ίδια η καθιέρωσή της, μολονότι είχε θεσμοποιηθεί ήδη από το 1838 (Β.Δ. 980/15-3-1838), δεν εορταζόταν, με τον τρόπο που μια σημαντική μερίδα της κοινωνίας το επιθυμούσε. Το γεγονός αυτό, έδωσε την ευκαιρία να δραστηριοποιηθεί η αντι-οθωνική αντιπολίτευση και να κάνει για πρώτη φορά δημόσια την εμφάνισή του στις 25 Μαρτίου 1841, το φοιτητικό κίνημα της εποχής, απαιτώντας την παροχή της δέουσας οφειλόμενης τιμής από τις επίσημες αρχές και τραγουδώντας την εμβληματική “Ακρίδα”. Καθ’ όλη δε την οθωνική περίοδο σε αρκετές χρονιές προκαλούνταν εκδηλώσεις διαμαρτυρίας στις 25 Μαρτίου, όπως αναφέρει ο Χρήστος Λάζος στο βιβλίο του, “Ελληνικό φοιτητικό κίνημα 1821-1973” (Γνώση, 1987).

Ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, μια από τις πλέον σημαντικές πολιτικές φυσιογνωμίες στον 19ο αιώνα, διόλου τυχαία επέλεξε την επέτειο των 50 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, στις 25 Μαρτίου 1871, ως ημερομηνία ψήφισης του νομοσχεδίου για τη διανομή των εθνικών γαιών στους ακτήμονες αγρότες (νόμος ΥΛΑ΄ της 25ης Μαρτίου 1871). Πρόκειται για μία μείζονα μεταρρύθμιση.

Το αγροτικό ζήτημα

Το θέμα των εθνικών γαιών, το ζήτημα ή μη της διανομής τους, αλλά και του τρόπου αυτής, αποτέλεσε βασικό κοινωνικό ζήτημα από την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. Είχε οδηγήσει τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, που τασσόταν υπέρ της διανομής στους ακτήμονες, σε ένταση τόσο με τις “Προστάτιδες Δυνάμεις“, ιδίως τους εκπροσώπους συμφερόντων των Άγγλων ομολογιούχων, καθώς οι εθνικές γαίες αποτελούσαν ένα είδος εμπράγματης ασφάλειας για την αποπληρωμή των λεγόμενων δανείων της Ανεξαρτησίας, όσο κυρίως απέναντι στους κοτζαμπάσηδες, που διεκδικούσαν την απόκτηση των εθνικών κτημάτων.

Ο κυβερνήτης όμως ήταν απόλυτα αντίθετος στο σχηματισμό μεγάλης γαιοκτησίας. Ο Δημήτρης Λουλές αναφέρεται στο θέμα στο κείμενο συμβολής του στον συλλογικό τόμο, “Ιωάννης Καποδίστριας, 1776-1831. Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος” (Π. Πετρίδης, επιμέλεια, Γκοβόστη, 1992). Το ζήτημα των εθνικών γαιών παρέμενε σε εκκρεμότητα, αποτελώντας παράγοντα καθυστέρησης, οικονομικής υπανάπτυξης και τροφοδότησης του πρώτου ρεύματος εξωτερικής μετανάστευσης.

Η αγροτική μεταρρύθμιση του Κουμουνδούρου, που ψηφίστηκε ομόφωνα από την Βουλή στις 25-3-1871, προχώρησε στη διανομή των εθνικών γαιών στους ακτήμονες καλλιεργητές έναντι μικρού τιμήματος με σταδιακή αποπληρωμή, υλοποιώντας ουσιαστικά το σχέδιο του Καποδίστρια, μετά από 40 έτη και θεσμοποιώντας μια de facto κατάσταση.

Η μεταρρύθμιση αυτή συνέβαλε στον εκσυγχρονισμό του “συστήματος χώρα”, την οικονομική ανάπτυξη λόγω της απογείωσης του εμπορεύματος της σταφίδας ιδίως στην βορειοδυτική Πελοπόννησο και στην επίλυση του αγροτικού ζητήματος, θεμελιώνοντας τις μικροϊδιοκτητικές σχέσεις παραγωγής. Τη σημασία της αγροτικής μεταρρύθμισης Κουμουνδούρου αναλύει ο Θεόδωρος Σακελλαρόπουλος στη μελέτη του “Θεσμικός μετασχηματισμός και οικονομική ανάπτυξη. Κράτος και οικονομία στην Ελλάδα 1830-1922” (Εξάντας, 1991).

Το αγροτικό ζήτημα αλλού

Ο σχηματισμός της μικροϊδιοκτητικής κοινωνικής δομής, που ολοκληρώθηκε με τις ριζοσπαστικές απαλλοτριώσεις της διαμορφωθείσας μετά το 1880 μεγάλης γαιοκτησίας στην Ηπειροθεσσαλία και ακολούθως στις Νέες Χώρες (Μακεδονία-Θράκη) από τις κυβερνήσεις Ελευθερίου Βενιζέλου (1917) και Νικολάου Πλαστήρα (1923), έλυσε με δημοκρατικό και επαναστατικό τρόπο το ζήτημα των σχέσεων ιδιοκτησίας γης, επιβραδύνοντας τους ρυθμούς καπιταλιστικής συγκέντρωσης-συγκεντροποίησης. Η επίλυση του αγροτικού ζητήματος υπήρξε κομβική μεταρρύθμιση προοδευτικού χαρακτήρα του ελληνικού κράτους, ιδίως αν ιδωθεί σε συγκριτική προοπτική με άλλα κράτη.

Η μη επίλυσή του σε άλλες κοινωνίες αποτέλεσε ένα από τα βασικά επίδικα ζητήματα που συνέβαλαν στο ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου στην Ισπανία, στην άνοδο του φασιστικού κινήματος στην Ιταλία ως ένα ειδικότερο “ζήτημα του Νότου”, αμφότερα την περίοδο του Μεσοπολέμου, αλλά και στην Βραζιλία στους πρόσφατους χρόνους, όπου το μαζικό κοινωνικό κίνημα των ακτημόνων αγροτών (MST) αποτέλεσε μια βασική και ριζοσπαστική συνιστώσα του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης, με ενεργό συμμετοχή στο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ και στο διεθνικό δίκτυο της Παγκόσμιας Δράσης των Λαών (PGA) στα τέλη του 20ου- αρχές του 21ου αιώνα, συμβάλλοντας στην εκλογική άνοδο του Εργατικού Κόμματος (PT) της Βραζιλίας.

Η πολύ σημαντική αυτή αγροτική μεταρρύθμιση, η έναρξη της οποίας πραγματοποιήθηκε στην επέτειο των 50 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, δεν μνημονεύθηκε ουσιαστικά ως σημείο σταθμός από τους έχοντες την ευθύνη για τους εορτασμούς των 200 χρόνων. Στοιχείο που δηλώνει συγκεκριμένες κατευθύνσεις, ερμηνείες και οπτικές.

Το τέλος της μοναρχίας

Μια άλλη σημαντική στιγμή, που έλαβε χώρα ανήμερα της εθνικής επετείου το 1924, κατά τον εορτασμό της οποίας πραγματοποιήθηκε μεταξύ άλλων και μια από τις πρώτες μαθητικές παρελάσεις, ήταν η καθιέρωση της Αβασίλευτης Δημοκρατίας ή της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, όπως αργότερα ονομάστηκε. Στις 25 Μαρτίου 1924, επιλέγοντας τη συγκεκριμένη ημερομηνία για προφανείς συμβολισμούς, με ψήφισμα που εισηγήθηκε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και εγκρίθηκε από την Δ΄ Συντακτική Συνέλευση, αποφασίστηκε να κηρυχθεί έκπτωτη η Μοναρχία, που είχε θεωρηθεί υπαίτια για τη Μικρασιατική Καταστροφή και να καθιερωθεί το πολίτευμα της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Το Ψήφισμα της Βουλής επικυρώθηκε με δημοψήφισμα στις 13-4-1924.

Ο σοσιαλιστής Αλέξανδρος Παπαναστασίου, υπήρξε μια πολύ σημαντική, πολυδιάστατη, ολοκληρωμένη πολιτικά και διανοητικά μορφή της ελληνικής ιστορίας. Πρέπει να μελετηθεί προσεκτικά από την πολιτική τάξη της χώρας, ιδίως από όσους δηλώνουν σοσιαλιστές ή σοσιαλδημοκράτες, καθώς παραμένει εξαιρετικά επίκαιρος (βλ. ενδεικτικά Γ. Αναστασιάδης- Γ. Κοντογιώργης- Π. Πετρίδης -επιμ-, “Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο”, (Πολύτυπο, 1987).

Πολύ σημαντικές επέτειοι εορτασμών της 25ης Μαρτίου, ήταν στα χρόνια της Κατοχής, καθώς ο ελληνικός λαός διατράνωσε το αδούλωτο φρόνημά του με κόστος, δηλώνοντας την αποφασιστικότητά του να αγωνιστεί για την ελευθερία του. Στις 25 Μαρτίου 1942 πραγματοποιήθηκε μια οργανωμένη κινητοποίηση από τις δυνάμεις της Αντίστασης. Την εικόνα-αίσθηση αυτής της κινητοποίησης θα αποτυπώσει μοναδικά ο Οδυσσέας Ελύτης στο “Άξιον Εστί” και ειδικότερα στο “Τρίτο Ανάγνωσμα. Η μεγάλη Έξοδος” και θα το κάνει “κτήμα ες αεί” του ελληνικού λαού – και όχι μόνον- ο Μίκης Θεοδωράκης:

«…οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες. Και ακολουθούσαν άντρες πολλοί, και γυναίκες, και λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια. Όπου έβλεπες άξαφνα στην όψη τους τόσες χαρακιές, πού ‘λεγες είχανε περάσει μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. … … … Και θερίσανε πλήθος τα θηρία, και άλλους εμάζωξαν. Και την άλλη μέρα εστήσανε στον τοίχο τριάντα».

Το 1821 πηγή έμπνευσης

Την επόμενη χρονιά, το 1943, το αντιστασιακό κίνημα βρισκόταν ήδη σε μεγάλη άνοδο. Είχαν μόλις προηγηθεί η ίδρυση της ΕΠΟΝ (23-2-1943), η πάνδημη συμμετοχή στην κηδεία του Κωστή Παλαμά (28-2-1943), η μοναδική πανευρωπαϊκά ακύρωση του διατάγματος της πολιτικής επιστράτευσης με μαζικότατες διαδηλώσεις στις 24/2 και 5/3/1943. Ενώ θα ακολουθήσει, λίγους μήνες μετά, ακόμα μια ακύρωση-ανάκληση της απόφασης των κατοχικών αρχών για επέκταση της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στη Μακεδονία, μετά τη γενική απεργία και παλλαϊκή διαδήλωση οργανωμένη από το ΕΑΜ στις 22-7-1943.

Οι αρχές κατοχής είχαν εκδώσει διαταγή απαγόρευσης του εορτασμού της εθνικής επετείου. Το παλλαϊκό κίνημα της Εθνικής Αντίστασης οργανωμένα θα βγει στους δρόμους για την 25η Μαρτίου και θα συγκρουστεί με τις δυνάμεις κατοχής. Λίγες μέρες μετά οι κατοχικές δυνάμεις θα αντικαταστήσουν τον Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο από τη θέση του κατοχικού πρωθυπουργού.

Τo 1944, η 25η Μαρτίου θα εορταστεί ιδίως στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας, παρουσία των δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Είχε ήδη από 10 Μαρτίου 1944 συγκροτηθεί η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), η λεγόμενη “κυβέρνηση του βουνού”, το Εθνικό Συμβούλιο της οποίας, θα έχει την έδρα του στους Κορυσχάδες Ευρυτανίας (για την Αντίσταση στα χρόνια της Κατοχής, βλ. το κλασικό δίτομο έργο του Μανώλη Γλέζου, “Εθνική Αντίσταση, 1940-1945” εκδόσεις Στοχαστής, 2009).

Αλλά το 1821 και η 25η Μαρτίου, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και για τον αγώνα των Κυπρίων για αυτοδιάθεση-ένωση με την Ελλάδα τη δεκαετία του ’50, όπως αναλύει στο κείμενο συμβολής του ο Πέτρος Παπαπολυβίου, “Στα βουνά για ένα νέο Εικοσιένα”. Απόηχοι και προσλήψεις της Επανάστασης του 1821 στον αγώνα της ΕΟΚΑ, στον αφιερωματικό τόμο για τα 200 χρόνια από την έναρξη της εθνικοαπελευθερωτικής Ελληνικής Επανάστασης του περιοδικού Τετράδια (τχ. 76-78/2021).

Ένα σημείο της κρίσης του επίσημου “συστήματος χώρα”, είναι ο τρόπος που διαχειρίστηκε την επέτειο των 200 χρόνων. Ένας ειλικρινής απολογισμός χρειάζεται. Η μεταπρατική, μεταεθνική και γεωπολιτικά εξαρτημένη οπτική του, με παρελθόν τουλάχιστον από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, όρισε τα όρια και τις κατευθύνσεις. Όμως το μήνυμα της 25ης Μαρτίου είναι να στηριζόμαστε στις δικές μας δυνάμεις, να σκεφτόμαστε με το δικό μας μυαλό, για να μετέχουμε ισότιμα στο διεθνές γίγνεσθαι. Αυτό άλλωστε δεν μας γράφει ο Διονύσιος Σολωμός στον “Ύμνο εις την Ελευθερίαν”;