“Καταστροφές και Θρίαμβοι”: Ένας αντίλογος – Περίοδος 1830-1912

Στο προηγούμενο άρθρο, αφού έγινε μια αφετηριακή κριτική της τηλεοπτικής σειράς “Καταστροφές και Θρίαμβοι”, σε σχέση με τους στόχους που η ίδια θέτει στην εισαγωγική αυτοπαρουσίαση της, στα μεθοδολογικά και ερμηνευτικά εργαλεία που χρησιμοποιεί ή ορθότερα στην έλλειψη αυτών, ξεκίνησε η ανά επεισόδιο ανάλυση του εμπειρικού υλικού και αναλυτικού πλαισίου, με την εξέταση του πρώτου επεισοδίου. Στο παρόν άρθρο θα παρουσιαστεί κριτικά το δεύτερο επεισόδιο, “Ένα κράτος από το μηδέν, 1830-1912”.

Στο αρχικό αφηγηματικό μέρος του επεισοδίου, ο Καποδίστριας θα αναφερθεί μία φορά και αυτή άχρωμα. Από τη μακρά περίοδο που καλύπτει το δεύτερο επεισόδιο, το “1897” κρίνεται ως το κεντρικό σημείο, καθώς ο υπεύθυνος της σειράς θεωρεί ότι συμπυκνώνονται όλα τα αρνητικά στερεότυπα, δηλαδή ο λαϊκισμός, που με τη μορφή της παλλαϊκής πίεσης για ανάληψη άμεσης πολεμικής δράσης υπό τη συντριπτική επιρροή του μεγαλοϊδεατικού κλίματος και με άγνοια των διεθνοπολιτικών συσχετισμών, οδηγεί στην στρατιωτική ήττα.

Η αναφορά για το “1897” θα ακουστεί 14 φορές, σε επεισόδιο διάρκειας 48 λεπτών. Η επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου χαρακτηρίζεται ως είδος τρόικας, το πρόγραμμα μνημόνιο και περίπου ευλογία, ενώ ο Εδουάρδος Λω ως “Αρχιτροϊκανός της εποχής”, σε μια καταφανή ανάγνωση της ιστορίας με όρους πρόσφατης συγκυρίας.

Επιπλέον η επιτυχής έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων (1912-13) αποδίδεται σχεδόν αποκλειστικά στην επιτυχημένη οικονομική διαχείριση από τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο και στο συντονισμό ιδιωτικής πρωτοβουλίας και δημοσίου, όπως αποτυπώθηκε στην αγορά του θωρηκτού Αβέρωφ. Επιπλέον ρητώς επαναλαμβάνεται το σχήμα του μοντερνισμού για το εθνικό φαινόμενο, όπου το κράτος διαμορφώνει το έθνος, δεδομένο ότι, σύμφωνα με τα δύο πρώτα επεισόδια της σειράς οι ελίτ και οι λόγιοι είχαν εθνική συνείδηση, οι άλλοι- οι πολλοί, οι “από κάτω”- δεν είχαν, αδιαφορώντας προφανώς για τις πηγές και τα πραγματολογικά στοιχεία.

“Ένα έθνος από το μηδέν”

Ο δε ιστορικός Κων/νος Παπαρρηγόπουλος παρουσιάζεται ως ένας διανοούμενος που περίπου επινοεί, ως απάντηση στην πρόκληση Φαλμεράυερ, το Βυζάντιο ως ενδιάμεσο κρίκο της αλυσίδας στην συνέχεια της ιστορικής διαδρομής του ελληνικού έθνους και όχι ως τον διανοούμενο εκείνο, όπως και ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος που είχε προηγηθεί, που απαντώντας στον Φαλμεράυερ και τη φυλετική θεώρηση του έθνους αλλά και στην αθηναϊκή-αστική-πνευματική ελίτ της εποχής του, ηγεμονεύει ιδεολογικά, κατανοώντας το έθνος πρωτίστως ως πολιτισμικό φαινόμενο-γεγονός, όπως ιστορικά εξελίσσεται, συναντώντας το εθνικο-λαϊκό αίσθημα στο οποίο ήταν ριζωμένη και αδιαπραγμάτευτη η αίσθηση της ιστορικής συνέχειας.

Επιπλέον η αναφορά στις επαναστατικές εξεγέρσεις στην Κρήτη για απελευθέρωση-ένωση και οι οποίες συγκλονίζουν τον ελλαδικό χώρο είναι ελάχιστη, ενώ ο Μακεδονικός Αγώνας θα αναφερθεί στο επόμενο επεισόδιο. Στο υπό εξέταση επεισόδιο δεν γίνεται καθόλου λόγος για τον Κριμαϊκό Πόλεμο στα μέσα του 19ου αιώνα και την επιρροή που άσκησε ιδίως στο ελληνικό κράτος, ούτε και στο επαναστατικό κίνημα των Ριζοσπαστών στα Επτάνησα.

Καμία αναφορά στην πλέον σημαντική μεταρρύθμιση του 19ου αιώνα και από τις πιο σημαντικές με την έννοια των συνεπειών, καθώς διαμόρφωσε τις βασικές σχέσεις ιδιοκτησίας-παραγωγής, δηλαδή την αγροτική μεταρρύθμιση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου που ψηφίστηκε ομόφωνα στη Βουλή, στα 50 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης (25-3-1871), με τον αναδασμό της γης και τη διαμόρφωση των μικροϊδιοκτητικών σχέσεων παραγωγής.

Οι παραλείψεις του “Καταστροφές και Θρίαμβοι”

Γενικότερα στο επεισόδιο δεν έγινε καθόλου λόγος για τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, μια από τις σημαντικότερες πολιτικές φυσιογνωμίες στη χώρα τον 19ο αιώνα, με καθοριστική συμβολή τόσο στις εσωτερικές υποθέσεις του ελληνικού κράτους, όσο και στις εξωτερικές, καθώς επί των ημερών του και με σημαντική συμβολή του ιδίου (και την αποφασιστικής σημασίας παρουσία του Βρετανού Πρωθυπουργού Ουίλλιαμ Γλάδστων, ενός πολύ σημαντικού προοδευτικού πολιτικού) επιτεύχθηκε η απελευθέρωση-ένωση της Θεσσαλίας με το νέο ελληνικό κράτος. Τόσο για το ζήτημα της επιρροής των Κρητικών επαναστάσεων και την επιρροή τους στην ελληνική κοινωνία-ελλαδικό κράτος τον 19ο αιώνα, όσο και για τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, βλ. Γιώργος Καραμπελιάς, “1821-2021, Ρέκβιεμ ή Αναγέννηση“; Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2021.

Στο επεισόδιο γίνεται μια αναφορά για την επιλογή της Αθήνας από τους Βαυαρούς ως πρωτεύουσας του νέου ελληνικού κράτους (1834). Περαιτέρω γίνεται μια αναφορά ότι στα τέλη του 19ου αιώνα, η Αθήνα έχει πενταπλασιάσει τον πληθυσμό της. Έχει μια σημασία να επισημανθεί το γεγονός , καθώς δεν αναφέρεται στην εκπομπή δεδομένου ότι δεν χρησιμοποιεί συγκριτικό πλαίσιο ανάλυσης, ότι η σταδιακή αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας κατά τον 19ο αιώνα, δεν αποτελεί μια εκδήλωση της βιομηχανικής επανάστασης-ανάπτυξης, όπως συμβαίνει με άλλες εμπειρίες αστικοποίησης στις κοινωνίες της δυτικής Ευρώπης εκείνη την περίοδο, καθώς στη χώρα δεν παρατηρείται ένταση της βιομηχανικής ανάπτυξης. Αυτή θα είναι μια εξέλιξη του 20ου αιώνα και κυρίως μετά το 1922.

Στο επεισόδιο δεν γίνεται καμία αναφορά στους πρώτους εργατικούς αγώνες, τα αγροτικά κινήματα στη Θεσσαλία, τη δραστηριότητα της ελληνικής αστικής τάξης, την πορεία του Ελληνισμού εκτός συνόρων, τα ρεύματα της μεταναστευτικής εξόδου, τη διανοητική ατμόσφαιρα, τον δημοτικισμό, την ομάδα των Κοινωνιολόγων. Ακόμα δεν υπήρξε καμία αναφορά στο Κίνημα στου Γουδή (1909), στον Ελευθέριο Βενιζέλο και στο ανορθωτικό κίνημα.

Εκτός και ο Βενιζέλος!

Καμία συγκεκριμένη αναφορά δεν έγινε στη συνειδητή προετοιμασία του στρατού από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, εν όψει των Βαλκανικών Πολέμων, στις διπλωματικές κινήσεις που είχε ο ίδιος πραγματοποιήσει, αλλά και καμία αναφορά στο πολύ σημαντικό μεταρρυθμιστικό έργο των κυβερνήσεων Βενιζέλου, ιδίως εκείνων που αφορούσαν την Αναθεώρηση του Συντάγματος το 1911.

Παρ’ όλο που τυπικά δεν εντάσσονται στην περίοδο που εξετάζει το δεύτερο επεισόδιο, αλλά επειδή δεν αναφέρονται ούτε στο τρίτο επεισόδιο μολονότι χρονικά εντάσσονται, αξίζει να αναφερθούν οι πολύ σημαντικές μεταρρυθμίσεις, ιδίως στο εργατικό δίκαιο, των κυβερνήσεων του Ελευθερίου Βενιζέλου την περίοδο 1914-1915 και 1918-1920, όπως ο νόμος για τα εργατικά σωματεία (ν. 281/1914), για το εργατικό ατύχημα (ν. 551/1915), η ενίσχυση των διεργασιών ίδρυσης της ΓΣΕΕ (1918), ακόμα και του ΣΕΚΕ (1918), νόμος για την απόλυση (ν. 2112/20), για το 8ωρο-48ωρο στις βιομηχανικές επιχειρήσεις (ν. 2269/20). Για μια παρουσίαση της εξέλιξης της ελληνικής εργατικής νομοθεσίας σε συγκριτική προοπτική, βλ. Βασίλης Ασημακόπουλος, “Η ελληνική εργατική νομοθεσία: Από τη θεσμοποίηση της συλλογικής εργατικής ταυτότητας στον εργαζόμενο ως απομονωμένο άτομο”, περ. Θέσεις, τεύχος 156ο/2021.

Οι μεγάλες μεταρρυθμιστικές τομές της υπό εξέταση περιόδου, θεωρούνται “λαϊκιστικές” και ανατρέπουν το υφέρπον αντιλαϊκιστικό αφήγημα, γι’ αυτό εξαφανίζονται από την εξιστόρηση. Η μόνη αναφορά στον Ελευθέριο Βενιζέλο σ’ αυτό το επεισόδιο, γίνεται στο τέλος αυτού, δεν είναι ρητή, αλλά οπτικοποιημένη, όπου το πλάνο με τη μορφή του Ελευθερίου Βενιζέλου, διαδέχεται η εικόνα της υποστολής της ελληνικής σημαίας στη Σμύρνη το “22” από τους Τούρκους, την οποία διαδέχεται η εικόνα της πυρπόλησης της πόλης.

Ο αφηγητής αναφέρει τη στιγμή που τ’ ανωτέρω πλάνα διαδέχονται το ένα, το άλλο, ότι γύρω από την Μεγάλη Ιδέα οι Έλληνες, «θα διχαστούν θανάσιμα. Θα οδηγηθούν έτσι σε νέες στρατιωτικές περιπέτειες και στην Μικρασιατική Καταστροφή». Δείχνοντας, κατά τη θεώρηση της σειράς, τον υπαίτιο του Εθνικού Διχασμού και της Μικρασιατικής Καταστροφής, υποστηρίζοντας εμμέσως πλην σαφώς το αντιβενιζελικό αφήγημα στα ζητήματα αυτά, όπως θα φανεί στην ανάλυση των επόμενων επεισοδίων.