“Καταστροφές και Θρίαμβοι”: Ένας αντίλογος – Περίοδος 1912-1923

Έχοντας επισημάνει τις κατά τη γνώμη μου θεωρητικές και μεθοδολογικές αδυναμίες, αλλά και πραγματολογικές ελλείψεις της τηλεοπτικής σειράς Καταστροφές και Θρίαμβοι, πέρασα στην ανά επεισόδιο εξέταση. Στα δύο προηγούμενα άρθρα παρουσίασα κριτικά το 1ο και το 2ο επεισόδιο της σειράς που καλύπτουν την περίοδο 1821-1912. Στο παρόν άρθρο θα αναλύσω το κριτικά το 3ο επεισόδιο.

3ο επεισόδιο: “Για μια Μεγάλη Ιδέα, 1912-1923”. Η εξιστόρηση ξεκινά με την αναφορά ότι στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάδα βρέθηκε στη μεριά των νικητών, ότι με τη συνθήκη των Σεβρών (1920), η Ελλάδα αποκτά τη Θράκη, τα νησιά του Βόρειου Αιγαίου, τη διοίκηση της Σμύρνης και της γύρω περιοχής (Ιωνία), ενώ από το 1919 ο ελληνικός στρατός έχει αποβιβαστεί στη Σμύρνη και συμμετέχει με άλλες συμμαχικές δυνάμεις στην κατοχή της Κωνσταντινούπολης.

Η παρουσία της Ελλάδας στη δυτική Μικρά Ασία, η πολιτική ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, παρουσιάζεται αφετηριακά ως αδιέξοδη, που νομοτελειακά οδήγησε στην στρατιωτική ήττα, τον ξεριζωμό και την προσφυγιά. Λόγω της διάχυτης αοριστίας της εξιστόρησης γεννιούνται ορισμένα ερωτήματα, όπως: Πώς βρέθηκε η Ελλάδα στο πλευρό των νικητών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου;

Ερωτημάτων συνέχεια

Υπήρχε και ποια ανάγκη να σταλεί ελληνικός στρατός στη Σμύρνη; Ήταν μόνον η υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας –μια ψευδαίσθηση όπως αναφέρεται στο επεισόδιο– ή υπήρχε κάποιος άμεσος κίνδυνος που ήδη αντιμετώπιζαν οι ελληνικοί –και όχι μόνον– πληθυσμοί εκεί; Ο Βενιζέλος, που ρητώς ονομάζεται ως πρωθυπουργός το 1919, ήταν και ο πρωθυπουργός το 1922;

Και αν όχι ποια πολιτική παράταξη τον είχε διαδεχθεί; Και πώς αντιμετώπιζε αυτή η παράταξη τόσο τις Νέες Χώρες (Μακεδονία-Ήπειρο-Κρήτη), όσο και την Θράκη-Ιωνία; Η εξιστόρηση αποσιωπά τα θέματα αυτά, γιατί ο υπεύθυνος της εκπομπής υιοθετεί την αντιβενιζελική γραμμή, η οποία σε μαζικό –τηλεοπτικό– επίπεδο δεν είναι ανοιχτά υποστηρίξιμη, με όρους τόσο επιστήμης, όσο και κοινού αισθήματος, αλλά μόνον δια της παραλείψεως και με τον τρόπο αυτό της μετάθεσης του συντριπτικού ιστορικού βάρους.

Η Ελλάδα βρέθηκε στο πλευρό των νικητών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου λόγω της ρήξης του Βενιζέλου και του κόμματος των Φιλελευθέρων με τον βασιλιά Κων/νο και τη γερμανόφιλη μερίδα (Στρέιτ-Μεταξάς-Δούσμανης, 1915), της συγκρότησης του κινήματος της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη (1916), της επικράτησης της βενιζελικής παράταξης σε εκείνη τη φάση του Εθνικού Διχασμού και της συμμετοχής της Ελλάδας στον πόλεμο με τις δυνάμεις της Αντάντ (1917-1918).

Με αυτόν τον επαναστατικό και συγκρουσιακό τρόπο η Ελλάδα βρέθηκε στο πλευρό των νικητών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό δεν αναφέρεται στη σειρά. Υπήρχε άμεση ανάγκη να σταλεί ελληνικός στρατός στη Σμύρνη-Ιωνία, πρωτίστως για λόγους ανθρωπισμού και προστασίας, καθώς οι γενοκτονικές σφαγές του ελληνικού και του αρμενικού πληθυσμού είχαν συστηματοποιηθεί ήδη από το 1914, σε μια εποχή κορύφωσης της ιστορικής διαδικασίας αποσύνθεσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και συγκρότησης ομογενοποιημένων εθνικά κρατών στη συγκυρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ούτε αυτή η διάσταση αναφέρεται στη σειρά.

Το αντιβενιζελικό αφήγημα

Την 1η Νοεμβρίου 1920 πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα εκλογές. Ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές, μολονότι σε ψήφους το Κόμμα των Φιλελευθέρων υπερίσχυσε των αντιπάλων του. Από τον Νοέμβριο του 1920 μέχρι τον Σεπτέμβριο 1922, την κυβέρνηση κατέχει η αντιβενιζελική παράταξη, της «μικράς και εντίμου Ελλάδος», τα στελέχη της οποίας μισούν τους Έλληνες της Μικράς Ασίας τους οποίους θεωρούν βενιζελικούς.

Επαναφέρουν με νόθο δημοψήφισμα τον Κων/νο, αδιαφορώντας για τη συνέπεια –ακόμα και ως πρόσχημα– της διπλωματικής απομόνωσης της χώρας, προχωρούν σε εκκαθαρίσεις στο στράτευμα, συνεχίζουν και εντείνουν έναν πόλεμο που δεν τον πιστεύουν, προελαύνοντας στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Ούτε αυτό αναφέρεται στο επεισόδιο. Συνεπώς και ανάγκη υπήρχε να σταλεί ελληνικός στρατός στη δυτική Μικρά Ασία και ούτε ήταν νομοτελειακή η ήττα, αλλά απεναντίας ήταν αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών και κατά βάση εγχώριων.

Είναι ενδιαφέρον ότι ενώ το αφήγημα της εκπομπής γενικά είναι υπέρ του αντιλαϊκισμού και των εγχώριων πολιτικών ευθυνών, ειδικά στην περίπτωση αυτή, που αναγνωρίζεται και στη σειρά ως η κομβική για την ιστορική προοπτική του ελληνικού έθνους τα τελευταία 200 χρόνια, δεν υπάρχει αναφορά ούτε στις εκλογές του 1920 (ευθύνη του λαού), ούτε αναφορά στην πολιτική ηγεσία της περιόδου 11ος/1920-9ος/1922 (ευθύνες της αντιβενιζελικής παράταξης).

Κι αυτό γιατί ο υπεύθυνος της εκπομπής υποστηρίζει δια της σιωπής το αντιβενιζελικό αφήγημα, τη Δεξιά της εποχής δηλαδή, η οποία εκφράστηκε με σαφήνεια στην τριλογία των άρθρων γραμμής “Η γέφυρα των στεναγμών”, “Οίκαδε”, “Οι Πομερανοί”, του Γ.Α. Βλάχου στην εφημερίδα “Καθημερινή” τον Αύγουστο του 1922. Ήταν τέτοια η ένταση που ο Βλάχος θα γράψει στο Οίκαδε, «Η περιπέτεια, η επιβληθείσα εις τον λαόν από τον άνθρωπον, ο οποίος ατυχώς δια την Ελλάδα, ζη ακόμη».

“Καταστροφές και Θρίαμβοι” στην αγγλική γραμμή

Κείμενο που θυμίζει την αντικαποδιστριακή εφημερίδα “Απόλλων” που καλούσε το 1831 σε δολοφονία του κυβερνήτη και μετά τη δολοφονία του δημοσίευσε άρθρο που επιβράβευε την πράξη. Το βιβλίο του Γιώργου Θ. Μαυρογορδάτου, “Εθνική Ολοκλήρωση και Διχόνοια” (Πατάκη, 2020) αποτελεί έναν καλό οδηγό για την περίοδο αυτή. Το 3ο επεισόδιο της σειράς Καταστροφές και Θρίαμβοι, σιωπά προφανώς επειδή το επιλέγει.

Είναι δε χαρακτηριστικό, ότι ενώ γενικά η σειρά υποστηρίζει την αγγλική γραμμή, στο συγκεκριμένο θέμα, ο Στάθης Καλύβας επιλέγει να λάβει συνέντευξη από τον Michael Llewellyn Smith, συγγραφέα του πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου “Το Όραμα της Ιωνίας. Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, 1919-1922” (ΜΙΕΤ, 2009) που κινείται σε μια σκεπτικιστική γραμμή σε σχέση με τις επιλογές του Βενιζέλου.

Δεν επέλεξε λ.χ. τον Roderick Beaton, από τον οποίον ο παρουσιαστής της εκπομπής πήρε συνέντευξη για το 1ο επεισόδιο –περίοδος της Ελληνικής Επανάστασης– όπου υπάρχει σύγκλιση, ενώ για την Μικρασία ο Μπίτον, συγγραφέας του βιβλίου “Ελλάδα: Βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους” (Πατάκη, 2020), κινείται σε σαφώς φιλοβενιζελική γραμμή. Επιπλέον το επεισόδιο αναφέρεται στη Μεγάλη Ιδέα, επαναλαμβάνοντας το σχήμα ότι γεννήτορά της είναι ο Ιωάννης Κωλέττης, στη γνωστή ομιλία του στη Βουλή το 1844.

Ακριβέστερο είναι να αποδοθεί η διατύπωση του όρου στον Κωλέττη, μιας κίνησης-ιδέας που ήδη βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη, καθώς η Μεγάλη Ιδέα, ουσιαστικά αποτελεί το επαναστατικό σχέδιο του υπόδουλου Ελληνισμού, της απελευθέρωσης και αποκατάστασής του, όπως περιγράφεται στα κείμενα του Ρήγα, στα Σχέδια της Φιλικής Εταιρίας, στα υπομνήματα του Καποδίστρια. Και με αυτή την έννοια γίνεται και ο κεντρικός λόγος ύπαρξης του κράτους.

Η εξέλιξη της Μεγάλης Ιδέας

Η Μεγάλη Ιδέα συνδέεται με την εξέλιξη του ανατολικού ζητήματος, το οποίο εκτός της γεωπολιτικής κίνησης, σηματοδοτεί και έναν πολύ μεγάλο κοινωνικό-οικονομικό μετασχηματισμό, που η οπτική του Στάθη Καλύβα δεν προσεγγίζει. Τέλος, το επεισόδιο εστιάζει πολύ στον ερχομό, εγκατάσταση και την ενσωμάτωση των προσφύγων. Επ’ αυτού δύο στοιχεία, αφού προηγουμένως αναφερθεί ότι στο επεισόδιο δεν αναφέρονται οι λέξεις-φράσεις: Γενοκτονία των Αρμενίων, Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου.

Σε κάποια στιγμή του επεισοδίου αναφέρεται ότι «Οι περισσότεροι πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα το 1923 ως αποτέλεσμα της συμφωνίας ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας». Δεν είναι καθόλου ακριβές. Οι Έλληνες έφυγαν από τη γενέθλια γη της Ιωνίας και του Πόντου για να σώσουν τη ζωή τους από τη γενοκτονική βία που ασκούσε το κεμαλικό κίνημα εναντίον τους. Οι μουσουλμανικοί-τουρκικοί πληθυσμοί αποχώρησαν από την επικράτεια του ελληνικού κράτους ως αποτέλεσμα της συμφωνίας της λεγόμενης ανταλλαγής των πληθυσμών το 1923.

Η πραγματικότητα αυτή που δεν πρέπει να παραχαράσσεται, δηλώνει και κάτι άλλο που πρέπει να τονίζεται γιατί έχει ιδιαίτερη ανθρωπιστική αξία. Την περίοδο 1919-1922 που κορυφώνονταν οι διωγμοί του ελληνικού στοιχείου στη Μικρά Ασία, δεν υπήρξαν πράξεις αντεκδίκησης από τους Έλληνες προς τους μουσουλμάνους-Τούρκους που κατοικούσαν στο ελληνικό κράτος. Ούτε αυτή η διάσταση προφανώς αναφέρεται στη σειρά.

Οι προσφυγικοί πληθυσμοί

Επίσης στο επεισόδιο ενώ τονίζεται το γεγονός της ενσωμάτωσης του προσφυγικού πληθυσμού και μάλιστα ως μεγάλη επιτυχία του ελληνικού κράτους, δεν αναφέρεται σε κανένα σημείο ποια παράταξη κυβερνούσε αυτό το κράτος, που πέτυχε το σημαντικό αυτό –και κατά την εκπομπή– επίτευγμα. Και ήταν η βενιζελική παράταξη. Και ποια παράταξη διατήρησε σε όλη την περίοδο του Μεσοπολέμου στάση επιθετική απέναντι στους πρόσφυγες. Ούτε αυτό αναφέρεται. Και ήταν η αντιβενιζελική παράταξη.

Τέλος δεν αναφέρεται καθόλου ένα κρίσιμο ζήτημα, που συντέλεσε στη γρήγορη ενσωμάτωση των προσφύγων και το οποίο ανατρέπει το σχήμα του μοντερνισμού για το εθνικό φαινόμενο, ότι το κράτος δημιουργεί το έθνος, αλλά και καταδεικνύει την ισχυρή δόση επικίνδυνης αφέλειας των σύγχρονων πολυπολιτισμικών θεωριών, ειδικά όταν το μεταναστευτικό φαινόμενο είναι μαζικό.

Με τα λόγια του Douglas Dakin στην κατάληξη του κλασικού βιβλίου του “Η ενοποίηση της Ελλάδας, 1770-1923” (ΜΙΕΤ, 1982) «Είναι μεγάλη και περίπλοκη η ιστορία αυτής της συγχώνευσης. Τελικά όμως οι δύο πληθυσμοί τακτοποιήθηκαν. Άλλωστε τους ένωνε η κοινή γλώσσα, η κοινή θρησκεία και μια κοινή κληρονομιά πολλών αιώνων» (σ. 402).