Scripta Manent – Tom Νairn: Εθνικισμός, o σύγχρονος Ιανός
26/12/2023
Η θεωρία του εθνικισμού αντιπροσωπεύει τη μεγάλη ιστορική αποτυχία του μαρξισμού. Μπορεί να είχε και άλλες, και ορισμένες από αυτές να υπήρξαν αντικείμενο διαμάχης σε μεγαλύτερο βαθμό: Οι ανεπάρκειες του μαρξισμού πάνω στον ιμπεριαλισμό, το κράτος, την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους και την εξαθλίωση των μαζών είναι ασφαλώς παλαιά πεδία μαχών. Ωστόσο, κανένα από αυτά δεν είναι τόσο σημαντικό, τόσο θεμελιώδες όσο το πρόβλημα του εθνικισμού, τόσο στη θεωρία όσο και στην πολιτική πρακτική.
Η θέση μου είναι πως αυτή η αποτυχία είναι αναπόφευκτη. Ήταν αναπόφευκτη, αλλά μόνον τώρα μπορεί να κατανοηθεί. Επιπλέον, μπορεί να κατανοηθεί με ουσιαστικά υλιστικούς όρους. Ώστε, ο ιστορικός υλισμός, ως σύστημα σκέψης, μπορεί κάλλιστα να ξεφύγει από το παρατεταμένο και καταστροφικό αδιέξοδο, στο οποίο έχει εγκλωβιστεί στο ζήτημα αυτό. Το κόστος, ωστόσο, ενδέχεται να είναι ο “μαρξισμός”. Ο υλισμός δεν μπορεί να ξεφύγει ασημάδευτος και αμετάβλητος από τη δοκιμασία.
Αυτό πάλι, με κανένα τρόπο δεν σημαίνει πως όλες οι μορφές του εθνικισμού είναι εξίσου καλές ή κακές με κάποιες άλλες. Σημαίνει πως η τεράστια οικογένεια των εθνικισμών δεν μπορεί να χωριστεί σε μαύρους και άσπρους γάτους, με μερικούς μπάσταρδους στη μέση. Ολόκληρη η οικογένεια έχει κηλίδες, χωρίς εξαίρεση. Μορφές ανορθολογισμού» (προκαταλήψεις, συναισθηματισμός, συλλογικός εγωτισμός, επιθετικότητα κ.λπ.) κηλιδώνουν την πλειονότητα τους.
Επομένως, ενώ πρέπει, βέβαια, να διακρίνουμε τα διαφορετικά εθνικά κινήματα και ιδεολογίες για να αντιληφθούμε με κάποιον τρόπο, πολιτικά την ιστορία, οι κρίσεις αυτές δεν ξεχωρίζουν στην πραγματικότητα τον έναν τύπο εθνικισμού από τον άλλο. Κοντολογίς, η ουσία του εθνικισμού σαν τέτοιου είναι πάντοτε ηθικά, πολιτικά, ανθρώπινα αμφίλογη. Να γιατί οι ηθικοποιητικές προοπτικές στο φαινόμενο πάντοτε αποτυγχάνουν, είτε το εκθειάζουν είτε το καταδικάζουν. Απλά πιάνονται από το ένα ή το άλλο πρόσωπο του πλάσματος και δεν παραδέχονται ότι υπάρχει ένα κοινό κεφάλι που τα ενώνει.
Ο εθνικισμός όμως μπορεί μ’ αυτή την έννοια να απεικονιστεί σαν τον αρχαίο ρωμαϊκό θεό, τον Ιανό, που στεκόταν πάνω από τις πύλες με το ένα πρόσωπο να κοιτάζει προς τα εμπρός και το άλλο προς τα πίσω. Δεν πρόκειται για πεσιμιστική στάση, αν και υποθέτω πως υπάρχει ένας βαθμός ηθελημένης απογοήτευσης σε αυτήν: Θα ήθελα να πιστεύω πως δεν είναι τίποτα παραπάνω από το να υποχρεωθούμε επιτέλους να αντιμετωπίζουμε με νηφάλιες τις αισθήσεις τις πραγματικές συνθήκες της ζωής, και τις πραγματικές μας σχέσεις με το είδος μας.
Οι μαρξιστές συχνά φοβούνταν στα κρυφά ότι είχαν λάθος, και ότι οι αντιδραστικοί είχαν δίκιο, στο κρίσιμο αυτό ζήτημα: Ότι η αλήθεια πίσω από το γρίφο της σφίγγας του σύγχρονου εθνικισμού θα μπορούσε στην πραγματικότητα να τους καταστρέψει για τα καλά. Τότε, τα ερείπια θα κατέληγαν να μας θάψουν όλους και ο άγγελος δεν θα κλείσει ποτέ τα φτερά του.
Ο Tom Nairn γεννήθηκε το 1932 στο Φρόιτσι της Σκοτίας. Σπούδασε καλές τέχνες στο κολέγιο τεχνών του Εδιμβούργου και Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Έχει συνεργαστεί με διάφορα πανεπιστημιακά ιδρύματα στην Ευρώπη και την Αυστραλία. Ανήκει στους βασικούς θεωρητικούς της Νέας Αριστεράς και είναι σημαντικός μελετητής του εθνικισμού. O Tom Nairn, μαζί με τον Πέρυ Άντερσον ανέπτυξε στο “New Left Review” θέσεις για την ερμηνεία της ανάπτυξης της Αγγλίας μετά τη Γαλλική Επανάσταση και άσκησε ιδιαίτερη κριτική στον δυτικό ιμπεριαλισμό, τον οποίο ενοχοποιεί για την ανάδυση του εθνικισμού στις αναπτυσσόμενες χώρες. Είναι υπέρμαχος της ευρωπαϊκής ενοποίησης και της μεταβίβασης εξουσιών στο σκωτικό και το ουαλικό Κοινοβούλιο. Το κείμενο του Tom Nairn είναι παρμένο από τον τόμο “Εθνικισμός ο Σύγχρονος Ιανός – Πατριωτισμός, Διεθνισμός και Εθνικό Ζήτημα”, εκδ. “Στοχαστής”, Αθήνα 1998.
