Στην αίθουσα με τον Πουλαντζά – Περί ηγεμονίας της εργατικής τάξης

Η σκέψη του Νίκου Πουλαντζά είχε μαγνητίσει όχι μόνο τους θεράποντες της Αριστεράς της εποχής –ακόμη και πέραν της μεταρρυθμιστικής Αριστεράς– αλλά και τους θιασώτες του φιλελευθερισμού. Εμφανιζόταν ως νέος φρέσκος αέρας στον μαρξιστικό στοχασμό που τον σκίαζε ακόμη ο άκρατος δογματισμός, η αδυναμία του να εναρμονισθεί με τις εξελίξεις και η βαριά παρουσία του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού. Παρακάτω, ακολουθεί -για πρώτη φορά δημοσιευμένη- μία από τις παραδόσεις του Νίκου Πουλαντζά στο Πάντειο Πανεπιστήμιο το 1977 για το ζήτημα της ηγεμονίας της εργατικής τάξης και του δημοκρατικού περάσματος στον σοσιαλισμό*.

“Τώρα θα προσπαθήσω να απαντήσω για το ζήτημα της ηγεμονίας της εργατικής τάξης και του δημοκρατικού περάσματος στον σοσιαλισμό. Είπα ότι η εργατική τάξη δεν μπορεί να έχει την ιδεολογική ηγεμονία, αντίθετα με ό,τι είχε συμβεί για την αστική τάξη τότε, δηλαδή πριν από την κατάληψη της εξουσίας κατά την αστικοδημοκρατική επανάσταση. Διευκρινίζω ότι δεν βλέπω γιατί αυτό είναι αντίθετο με την έννοια του δημοκρατικού περάσματος στον σοσιαλισμό. Το θέμα είναι ότι δεν είναι οι ιδέες που κάνουν την ιστορία δυστυχώς. Η ιστορία δεν είναι οι ιδέες. Είναι η υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Υπάρχει διαφορά στο να λες ότι πρέπει να πείσεις την πλειοψηφία των μαζών για το πέρασμα στον σοσιαλισμό.

Αυτό είναι κάτι το σωστό. Είναι άλλο όμως το να λες ότι έχεις την ηγεμονία την ιδεολογική. Την ιδεολογική ηγεμονία τη θεώρησα εγώ με μια ειδική έννοια. Πρόκειται για την άρχουσα ιδεολογία στο σύνολο ενός κοινωνικού σχηματισμού, σε όλες τις τάξεις. Ήταν αυτό σχεδόν που συνέβαινε με την αστική ιδεολογία πριν από την αστική επανάσταση. Στην προοπτική του δημοκρατικού περάσματος στον σοσιαλισμό κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι η προώθηση των ιδεών του σοσιαλισμού σε σχέση με την προοπτική του δημοκρατικού περάσματος και η νίκη των ιδεών αυτών θα έφτανε μέχρι του σημείου της ιδεολογικής ηγεμονίας για όλο τον κοινωνικό οργανισμό.

Η ιδεολογική ηγεμονία της εργατικής τάξης συνεπάγεται μια ιδανική κατάσταση, όπου το σύνολο σχεδόν του κοινωνικού σχηματισμού των τάξεων, των στρωμάτων κ.λπ. θα ήταν πεπεισμένο για την ανωτερότητα της ιδεολογίας της εργατικής τάξης και σύμφωνο προς το πέρασμα στον σοσιαλισμό. Θα έπρεπε κατά κάποιον τρόπο να γίνει η επίσημη ιδεολογία της κοινωνίας, ώσπου να σαπίσει το κράτος από μόνο του.

Νομίζω ότι ένα θέμα είναι να πειστούν οι μάζες. Τι εννοούμε μάζες; Από τη στιγμή που μιλάμε για το σοσιαλιστική πέρασμα και όχι για κάποια αστική επανάσταση, όταν αναφερόμαστε στις μάζες δεν εννοούμε όλες τις κοινωνικές τάξεις ενός κοινωνικού οργανισμού. Όταν λέμε ότι η αστική τάξη ασκεί την ιδεολογική ηγεμονία, εννοούμε ότι έχει καταφέρει η ιδεολογία της να είναι άρχουσα και στις ομάδες που την αποτελούν την αστική τάξη, αλλά και στις ίδιες τις εργατικές μάζες ή στις μικροαστικές τάξεις. Αλλά εν πάση περιπτώσει, δεν μπορεί ποτέ η εργατική τάξη να πείσει τοσύνολο των τάξεων και ειδικώς την αστική τάξη, όπως η αστική τάξη μπορεί να πείσει την εργατική τάξη. Η εργατική τάξη δεν θα πείσει ποτέ την αστική τάξη για τον σοσιαλισμό. Αλλά η αστική τάξη μπορεί να πείσει την εργατική τάξη για τον καπιταλισμό. Βλέπουμε τι γίνεται στη Σουηδία, στην Αμερική και αλλού. Διότι η αστική τάξη έχει στη διάθεσή της τους κρατικούς μηχανισμούς, τα επίσημα μέσα ενημέρωσης, όπως τις εφημερίδες, τα ραδιόφωνα, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση κ.λπ.

Η εργατική τάξη δεν μπορεί να το κάνει αυτό. Με αυτή την έννοια λέω ότι δεν μπορεί η εργατική τάξη ποτέ να ελπίζει, πριν από τον ερχομό της στην εξουσία, να έχει τον ίδιο τύπο της ηγεμονίας της ιδεολογικής που ασκούσε η αστική τάξη ή που άσκησε πριν από την αστική επανάσταση.

Αυτό δεν πάει να πει ότι η εργατική τάξη δεν μπορεί να έχει την ηγεμονία στις λαϊκές μάζες. Εκεί τίθεται το θέμα: Τι εννοούμε λαϊκές μάζες; Ποιες απ’ όλες; Άλλο πρόβλημα αυτό. Την πλειοψηφία του λαού; Και ο λαός φτάνει μέχρι πού; Πάει μέχρι τους διευθυντές των επιχειρήσεων, οι οποίοι δεν έχουν την κυριότητα των μέσων παραγωγής; Είναι τεράστια θέματα τα οποία βρίσκονται στο επίκεντρο της σύγχρονης στρατηγικής για το πέρασμα στον σοσιαλισμό όχι μόνο εδώ αλλά και στην Ιταλία και στη Γαλλία και παντού. Στη Γαλλία συγκεκριμένα γίνεται μια πολύ έντονη συζήτηση για τα θέματα αυτά.

Η προσωπική μου άποψη πάνω σε αυτό το ζήτημα είναι ότι μπορεί η εργατική τάξη να έχει την ηγεμονία στις λαϊκές μάζες. Επίσης, ότι η σοσιαλιστική ιδεολογία μπορεί έστω και δύσκολα να αποκτήσει την ιδεολογική ηγεμονία στην εργατική τάξη. Αποτελεί όντως ξεχωριστό τεράστιο πρόβλημα το αν και κάτω από ποιους όρους μπορεί η σοσιαλιστική ιδεολογία να αποκτήσει την ηγεμονία μέσα στην εργατική τάξη. Αλλά το σίγουρο είναι πως δεν μπορεί να ελπίζει η εργατική τάξη να αποκτήσει τον ίδιο τύπο ιδεολογικής ηγεμονίας που είχε κατακτήσει η αστική τάξη πριν από την κατάληψη της εξουσίας.

Εν πάση περιπτώσει, αν μπορώ να το πω σχηματικά: Ναι, αποδεχόμαστε τον δημοκρατικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό, με όλα τα προβλήματα, αλλά δεν πιστεύουμε σε μια ουτοπία ειρηνικού περάσματος, όπου, ξαφνικά ή σιγά σιγά, όλοι θα πειστούν και μια μέρα θα πέσει σαν ώριμο φρούτο ο καπιταλισμός, επειδή πείστηκε όλος ο κόσμος για το καλό του σοσιαλισμού. Νομίζω ότι υπάρχει μια διαφορά μεταξύ των δύο“.

---

* ‘Κράτος, Κοινωνικές Τάξεις, Καπιταλισμός, Ιμπεριαλισμός – Τα μαθήματα του Νίκου Πουλαντζά στο Πάντειο το 1977‘ (εκδόσεις Παπαζήση).