Τεχνητή Νοημοσύνη: Τέλος της ανθρωπότητας ή αρχή νέας πολιτισμικής περιόδου;

Και στις δύο περιπτώσεις πάντως το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: μια άνευ όρων και ορίων δαιμονοποίηση αυτής της υβριδικής τεχνολογίας, πριν καν τη γνωρίσει ο μέσος άνθρωπος και προτού προλάβει να γίνει μέρος της καθημερινότητάς του. Το –φαινομενικά τουλάχιστον– παράδοξο σ’ αυτή την προσέγγιση για την Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence – ΑΙ) είναι ότι απηχεί τη συνήθη αντίδραση του αδαούς ανθρώπου κάθε εποχής στο άκουσμα οποιασδήποτε καινοτομίας.

Δεν έχουμε αμφιβολία ότι αν ο ίδιος δημοσιογράφος απηύθυνε την ίδια ερώτηση στον ίδιο διανοητή δύο δεκαετίες πριν με επίδικο τον επικείμενο ρόλο της επερχόμενης τότε τεχνολογίας του διαδικτύου, εκείνος θα έδινε την ίδια περίπου απάντηση. Πρόκειται για την ίδια τεχνολογία που στις μέρες μας, ο ίδιος πανεπιστημιακός απολάμβανε εντελώς φυσικά και αβίαστα για να διακινεί τα άρθρα του και τις επιστημονικές του θέσεις και δια της οποίας οι οπαδοί του πολλαπλασιάζουν πλέον, μετά θάνατον, στα κοινωνικά δίκτυα τη φωνή του. Αν πάλι τολμούσαμε ένα μεγαλύτερο, φαντασιακό πλέον, άλμα στο χρόνο και τοποθετούσαμε τα δύο πρόσωπα στις αρχές του 20ου αιώνα, με τον δημοσιογράφο να ρωτά «πώς φαντάζεστε, κύριε καθηγητά, τον κόσμο με πτητικές μηχανές;», η απάντηση του διανοητή θα ήταν παρομοίως εσχατολογική.

Πώς εξηγείται, λοιπόν, ένας αποδεδειγμένα σκεπτόμενος άνθρωπος, ένας διανοούμενος, όπως ο Γιανναράς, να συναντάται τόσο αυθόρμητα και σχεδόν ωμά με τον πλέον αδαή και ευλόγως, εκ της άγνοιάς του, φοβικό άνθρωπο του καιρού του; Ήταν αφελής; Το υπόλοιπο της συνέντευξής του και η εν γένει παρουσία του στα ελληνικά γράμματα αποδεικνύουν πως όχι. Και υποψιασμένος ήταν, και ευρυμαθής ήταν, και φιλοσοφικά καταρτισμένος στον υπερθετικό βαθμό ήταν, και εμβριθής γνώστης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας αλλά και των νεωτερικών γραμμάτων ήταν, και εύστοχες επισημάνσεις σε ζητήματα φιλοσοφικού, κοινωνικού, πολιτικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος ήταν σε θέση να καταθέτει. Τότε γιατί;

Τεχνητή Νοημοσύνη: Προσέγγιση με όρους παρελθόντος

Η απάντηση είναι τόσο απλή όσο και η σκέψη του αδαούς, πλην όμως ειλικρινούς στη σχέση του με την άγνοια, ανθρώπου: ο Γιανναράς, ακολουθώντας την πεπατημένη της συντριπτικής πλειονότητας των πνευματικών ταγών της νεωτερικότητας, σκεφτόταν αποκλειστικά με όρους παρελθόντος, με μοιραίο αποτέλεσμα στο μέλλον να βλέπει μόνο σκοτάδι. Η αδυναμία του να ατενίσει ολιστικά το κοινωνικό φαινόμενο τον οδηγούσε σε αφορισμούς σε όλα εκείνα τα ζητήματα που βρισκόταν εκτός του εποπτικού του πεδίου.

Αν σε αυτό το γνωσιολογικό αβαθές προσθέσουμε και τις αναπόφευκτες συγχύσεις που του επέφερε ο μεταφυσικός του υπερβατισμός, έχουμε όλη την εικόνα ενός διανοητή που εξέφερε θελκτικό δημόσιο λόγο, επενδυμένο με ακαδημαϊκό κύρος, κάνοντας κτήμα των πολλών τους πιο ιδιωτικούς του φόβους και τις πιο χαρακτηριστικές παρανοήσεις της ελλιποβαρούς κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής –κατά πολλούς αποκλειστικά θεολογικής– του θεώρησης, συμβάλλοντας έτσι άθελά του στην πύκνωση της συλλογικής και στην ισχυροποίηση του κοινωνικού συντηρητισμού.

Είναι σαν να πλησιάζει ένας ραβδούχος μια σκοτεινή λίμνη και, αφού δηλώσει ότι σκοπεύει να ταρακουνήσει τα λιμνάζοντα ύδατά της για να φέρει στην επιφάνεια τα μυστικά της, τελικά ανακινώντας τα στάσιμα νερά με τη ράβδο του σηκώνει τη λάσπη και κάθε είδους κατάλοιπο, κάνοντάς την πιο θολή από ό,τι ήδη ήταν, πιο επίφοβη και αρκούντως πιο αποκρουστική.

Αν εξετάσουμε το επίμαχο ζήτημα της Τεχνητής Νοημοσύνης υπό το πρίσμα μιας ολιστικής θεώρησης, όπως είναι αυτή της Κοσμοσυστημικής Γνωσιολογίας, της κοινωνικής και πολιτικής επιστήμης που εισήγαγε, θεμελίωσε και εξακολουθεί να βαθαίνει ο καθηγητής Γιώργος Κοντογιώργης, θα εκπλαγούμε από το πόσο οπτιμιστική είναι η πραγματικότητα που διανοίγεται. Το ελληνικό κοσμοσυστημικό παράδειγμα μας επιτρέπει να στοχαστούμε, εκτός από όρους παρελθόντος, και με όρους μέλλοντος. Να δούμε ότι ο σύγχρονος κόσμος βρίσκεται μόλις στο πρώτο στάδιο εξέλιξης στον ανθρωποκεντρικό του βίο, στον οποίο οι κοινωνίες βιώνουν περιοριστικά την ατομική ελευθερία στο κοινωνικοπολιτικό πεδίο και την εξαρτημένη εργασία στο οικονομικό, τη στιγμή που σύσσωμη η νεοτερική σκέψη προσπαθεί να μας πείσει ότι η εκλόγιμη μοναρχία που ζούμε είναι δημοκρατία και μάλιστα στην ανώτερη μορφή της.

Να μας πείσει πως η εργασία-εμπόρευμα είναι απολύτως αναγκαία για την πρόοδο των κοινωνιών κι ως εκ τούτου αδήριτη υποχρέωση κάθε υποκειμένου. Οπότε, ας αναρωτηθούμε τι μπορεί να αντιπροσωπεύει η Τεχνητή Νοημοσύνη σε αυτό το πρώιμο εξελικτικό στάδιο του ανθρωποκεντρισμού μεγάλης κλίμακας. Η απάντηση είναι πρόδηλη, αρκεί να θέλει και να τολμά κανείς να τη δει. Είναι το προϊόν της ανθρώπινης επινοητικότητας, με το οποίο οι κοινωνίες προετοιμάζουν, εκούσες άκουσες, τη μετάβασή τους στο επόμενο πολιτικό, πολιτειακό και, εν τέλει, πολιτισμικό στάδιο όπου αφενός θα απολαμβάνουν εκτός της ατομικής και την ελευθερία στον οικονομικό και κοινωνικό τους βίο, αφετέρου τη θέση της εξαρτημένης εργασίας θα πάρει η αυτόνομη εργασία και η γενικευμένη πρόσβαση στη σχόλη, δηλαδή στην απαλλαγμένη από την εργασία ζωή.

Πώς θα γίνει κάτι τέτοιο;

«Μα, πώς θα γίνει κάτι τέτοιο;», «Μοιάζει αφύσικο!», «Ένας κόσμος χωρίς εργασία;». Αυτές περίπου είναι οι ανακλαστικές αντιδράσεις του σημερινού ανθρώπου –κατά βάση υπηκόου, εμποτισμένου με την πεποίθηση ότι η εργασία είναι η κύρια πηγή άντλησης υπαρξιακού νοήματος– απέναντι σε μια τέτοια προοπτική. Τα πράγματα, όμως, έχουν ήδη πάρει το δρόμο τους. Η Τεχνητή Νοημοσύνη και οι σύνοδές της εφαρμογές, όπως η Ρομποτική, η Νανοτεχνολογία και άλλες, καθώς θα εξελίσσονται και θα ωριμάζουν εντός των προσεχών λίγων δεκαετιών, θα καθιστούν όλο και περισσότερο περιττή την ανθρώπινη εργασία.

Το φαινόμενο που σήμερα αποκαλούμε ανεργία και προκαλεί τρόμο θα πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Το οικονομικό και κοινωνικοπολιτικό σύστημα έτσι όπως το γνωρίζουμε θα περιέλθει σε βαθιά κρίση. Για την ακρίβεια, θα απορρυθμιστεί πλήρως. Η πλατιά μάζα των ανθρώπων, μορφωμένη και πλήρως ενημερωμένη πια αλλά και κυρίως ωθούμενη σθεναρά από το δίκαιο της ανάγκης θα προτάξει το αίτημα της μισθωμένης αεργίας δια της αναδιανομής του παραγόμενου από την τεχνολογία πλούτου. Το οικονομικό κατεστημένο και οι χειραγωγούμενες από αυτό πολιτικές ηγεσίες θα συνειδητοποιήσουν και θα αποδεχτούν ότι δεν υπάρχει άλλη βιώσιμη λύση. Το προϊόν δεν θα πάψει ποτέ να έχει ανάγκη τον αγοραστή του, γιατί διαφορετικά καταργείται ως τέτοιο. Αν κανείς συνυπολογίσει και το κόστος των κοινωνικών ταραχών, τότε το πέρασμα στην κοινωνία της σχόλης είναι εκ των ων ουκ άνευ.

«Μα, και τι θα κάνει ο άνθρωπος όταν πάψει να εργάζεται;». Η απόκριση στο αγωνιώδες ετούτο ερώτημα είναι άκρως χαλαρωτική: «ό,τι του δίνει ευχαρίστηση!». Θα έχει, επιπλέον, όλο το χρόνο για να φτάσει τη δημιουργικότητά του σε όρια που σήμερα δεν είναι σε θέση ούτε καν να φανταστεί και έτσι να διαμορφώσει ακόμη πιο πρόσφορες για το ευ ζην του συνθήκες. Για να καταλάβει κανείς τι εννοούμε δεν έχει παρά να αναλογιστεί τι συνέβη πολιτισμικά την προηγούμενη φορά που υπήρξε και έδρασε στην Ιστορία η κοινωνία της σχόλης, να φέρει δηλαδή στο μυαλό του το χρυσό ελληνικό 5ο π.Χ. αιώνα.

Τα σημαντικά, ωστόσο, στην εν λόγω εξέλιξη δεν σταματάνε εδώ. Αυτός θα είναι μόνο ο πρώτος κρίκος σε μια αλυσίδα εξελίξεων που –όχι χωρίς τριγμούς, αναστατώσεις, ενδεχομένως και ακραίες, καταστροφικού χαρακτήρα, καταστάσεις που θα αφήσουν, όπως πάντα γίνεται στην Ιστορία, πίσω τους θύματα– θα φέρει τον άνθρωπο από την κατάσταση του υπηκόου σε εκείνη του ελεύθερου πολιτικού υποκειμένου, που θα διεκδικεί και θα καταλαμβάνει όλο και καθοριστικότερο ρόλο στη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. Ορίζοντάς του το αυτεξούσιο, καθώς μέρος του διαθέσιμου χρόνου θα επενδύεται προοδευτικά στην πολιτική εργασία και η πολιτική διαδικασία θα έχει μεταφερθεί σχεδόν στο σύνολό της στο φασματικό χώρο του τεχνικοεπικοινωνιακού δικτύου και ως εκ τούτου θα είναι προσβάσιμη από τον καθένα άμεσα, σε πραγματικό χρόνο.

Άρα, ας μην αφεθούμε νωχελικά και μοιρολατρικά στις εύπεπτες τρομολαγνικές διακηρύξεις διανοουμένων, ιεραρχών, πολιτικάντηδων και πάσης φύσεως εξ ενστίκτου μελλοντολόγων του προβληματικού, ως προς την ορατότητά του, παρόντος περί ελεύσεως της δια της τεχνολογίας ολικής καταστροφής. Ας στοχαστούμε και ας αναγνωρίσουμε –πάντα κριτικά και με κατανόηση στις πάσης φύσεως επιφυλάξεις– στην τεχνολογία τον ρόλο που της αναλογεί, χωρίς να ξεχνάμε πως τον τελευταίο λόγο τον έχει πάντα ο άνθρωπος και η βούλησή του.

---

Ο Βαγγέλης Κάλιοσης είναι συγγραφέας.