“Θα επιστρέψω μαζί με την αλήθεια”…

Θα επιστρέψω μαζί με την αλήθεια
Διαμαντής Φλωράκης, Η σέχτα του Χάους, εκδ. ΑΙ 549833

Τρεις έννοιες βασανίζουν τον άνθρωπο από την αυγή της σκέψης του στην προσπάθειά του να καταλάβει και να λειτουργήσει μέσα στον κόσμο. Η πραγματικότητα, η αλήθεια και εν τέλει η γνώση. Υπάρχουν πάρα πολλές ερμηνείες, θεωρίες και ορισμοί γύρω από αυτές τις έννοιες και ακόμη περισσότερες διαμάχες, τόσο μεταξύ των φιλοσόφων, όσο και μεταξύ των επιστημόνων και φυσικά μεταξύ των πρώτων και των δεύτερων. Ως εκ τούτων προκύπτουν πολλά ζητήματα που προκαλούν αντιπαλότητες που ωθούν την ανθρώπινη σκέψη.

Υπάρχει όμως ένα καινούργιο ζήτημα, υβριδικό, συναρπαστικό… ύποπτο. Είναι η νέα επιστήμη, τα ευρήματα και οι θεωρίες της κοσμολογίας σε συνδυασμό με τις νέες αντιλήψεις για την ύλη και την υφή της και τις ανακαλύψεις για τη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Είναι ένας νέος κόσμος, πανέμορφος, αποκαλυπτικός και ταυτόχρονα μυστήριος που δημιουργεί νέες συνθήκες για την κατανόηση του κόσμου από τον άνθρωπο, γεγονός που θα επηρεάσει σταδιακά και με καταλυτικό τρόπο τις ανθρώπινες κοινωνίες και την εξέλιξη του homo sapiens.

Γύρω από αυτή τη νέα γνώση δημιουργούνται θεωρίες, επιστημονικές και μη, διαμορφώνονται ιδεολογήματα και κινήματα θρησκευτικής κατεύθυνσης, κάτι σαν ένας νέος πανθεϊσμός. Σε προηγούμενο σημείωμά μας, το κατονομάσαμε ως «νέα μεταφυσική» και επισημάναμε κατ’ αρχήν ότι υπό αυτή την έννοια η εξουσία αποκτά ένα νέο εργαλείο χειραγώγησης ενδεδυμένο μάλιστα με τον μανδύα της επιστημονικότητας.

H «νέα μεταφυσική» συνίσταται στην υπερβολική προβολή χωρίς φιλοσοφική αξιολόγηση των εντυπωσιακών αποκαλύψεων της νέας επιστήμης για την υπόσταση της ύλης, της ζωής, του ανθρώπινου εγκεφάλου εις βάρος της ανθρώπινης πραγματικότητας των 3+1 διαστάσεων, ανοίγοντας έτσι -μετά το θάνατο του θεού και του υπερβατικού ιδεαλισμού- ένα τεράστιο παράθυρο δέους και μηδαμινότητας του ανθρώπου.

Ο κίνδυνος ενός επιστημονικού λαϊκισμού είναι εμφανής σε όσους δεν θέλουν να κρύβονται πίσω από το δάκτυλό τους. Το διαδίκτυο έχει γεμίσει με βίντεο ερμηνείες διαφόρων επιστημόνων και επιτήδειων guru… Είναι σκόπιμο λοιπόν εδώ να σημειώσουμε μερικές κυρίαρχες προσεγγίσεις αυτών των τριών εννοιών (πραγματικότητα, αλήθεια και γνώση), ούτως ώστε να μπορέσουμε να πλοηγηθούμε ασφαλέστερα ανάμεσά τους. Ως πραγματικότητα θεωρούμε την κατάσταση των πραγμάτων όπως αυτά υπάρχουν και όχι όπως τα φανταζόμαστε ή θα μπορούσαν να είναι. Ο όρος έχει διευρυνθεί περιλαμβάνει όλα όσα υπάρχουν είτε αυτά είναι παρατηρήσιμα είτε όχι.

Στη φιλοσοφία, η έννοια της πραγματικότητας προσεγγίζεται από διάφορες σχετικές έννοιες, την γνώση, την αλήθεια ήτοι την κοινή σύμβαση ότι ένα φαινόμενο το αντιλαμβάνονται όλοι όμοια, το γεγονός, ένα φαινόμενο το οποίο δεν μπορεί να κριθεί υποκειμενικά και έχει έναν οικουμενικό χαρακτήρα, το αξίωμα, μια αυτο-αποδεικνυούμενη πραγματικότητα και την φαινομενολογική πραγματικότητα που αναφέρεται στην αντίληψη του κόσμου από ένα και μόνο άτομο, στην προσωπική αντίληψη, που σημαίνει ότι οι φαινομενολογικές πραγματικότητες πολλών ανθρώπων μπορούν να μοιάζουν ή να συμπίπτουν ή να είναι εντελώς διαφορετικές.

Αλήθεια είναι αυτό που δεχόμαστε ως πραγματικότητα είτε ως άτομα, είτε ως κοινωνία. Αυτό σημαίνει ότι δύο άνθρωποι μπορεί να έχουν διαφορετική πεποίθηση για το τι είναι αληθινό και το ίδιο ισχύει και για τα ανθρώπινα σύνολα. Στη δυτική φιλοσοφία, η αλήθεια εκλαμβάνεται ως μέρος της πραγματικότητας.

Οι Καρλ Πόππερ (Karl Popper), Τόμας Κουν (Thomas Kuhn) Πολ Φέγεραμπεντ (Paul Feyerabend) που τοποθετούν τη γνώση του υλικού κόσμου ολοένα και πιο μακριά από την απόλυτη και αντικειμενική αλήθεια. Έτσι, έχουν προκύψει πολλαπλές προσεγγίσεις της αλήθειας στη σύγχρονη σκέψη, όπως η οντολογική αλήθεια (τα πράγματα υπάρχουν καθ’ εαυτά και όχι όπως ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να τα γνωρίσει), η τυπική αλήθεια (όπου απουσιάζει η αντίφαση και ταυτόχρονα προκύπτει από μια λογική ακολουθία), η καθ’ ύλην αλήθεια (πλήρης ταύτιση της γνώσης προς πραγματικά δεδομένα), η μεταφυσική αλήθεια (αλήθεια που δεν μπορεί κανείς να γνωρίζει με βεβαιότητα) και η δογματική αλήθεια (αλήθεια των πραγμάτων όπως ακριβώς μας φαίνονται).

Η γνώση είναι το αποτέλεσμα μιας νοητικής διαδικασίας που επιτρέπει κατανόηση ενός πράγματος, μιας κατάστασης, ενός θέματος, ενός χειρισμού και έχει τόσο πρακτική, όσο και θεωρητική διάσταση. Η γνώση είτε προέρχεται από την εμπειρία (άρρητη γνώση – tacit knowledge) είτε από την πληροφορία (ρητή γνώση – explicit knowledge) αποθηκεύεται στο νου και αποτελεί θεμέλιο στη λήψη αποφάσεων. Στη φιλοσοφία, η μελέτη της γνώσης καλείται γνωσιολογία. Ο Πλάτωνας όρισε τη γνώση ως «τεκμηριωμένη και αληθή πεποίθηση». (1)

Η αλήθεια σε εξέλιξη

Το τι έχει σκεφτεί ο άνθρωπος για την αλήθεια, την πραγματικότητα και τη γνώση είναι ασύλληπτο. Το τι έχουν γράψει οι φιλόσοφοι για τη γνώση, τη λογική, τη μεταφυσική, τον Θεό είναι επίσης ασύλληπτο. Οι δε διαμάχες των φιλοσόφων για την αλήθεια, αν τις δει κανείς υπό το πρίσμα της σημερινής γνώσης, θα φανούν σε πολλές περιπτώσεις αστείες. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν ισχύει, γιατί η πορεία της ανθρώπινης γνώσης είναι μια εποποιία όπου κάθε λιθαράκι έπαιξε τον ρόλο του, πόσο μάλλον για τους ογκόλιθους της σκέψης και της επιστήμης.

Η θεωρία για τη μη πληρότητα της αλήθειας (Κουρτ Γκέντελ – Kurt Gödel) δεν καταργεί την πραγματικότητα, αλλά απλά επιβεβαιώνει πως η ολότητά της δεν φαίνεται, αλλά συλλαμβάνεται. Αλλά δεν είναι εκεί το ζήτημα, δεν είναι καν πρόβλημα. Η μη πληρότητα της αλήθειας είναι απόλυτα φυσιολογική και δεν είναι κάτι που μας κρύβει ο Θεός ή κρύβεται ο Θεός πίσω από αυτή. Η μη πληρότητα της αλήθειας οφείλεται στο γεγονός ότι η πραγματικότητα αλλάζει συνεχώς μαζί με τον Κόσμο, αλλά και από το σημείο παρατήρησης που τη βλέπουμε. Υπάρχουν «στιγμές» αλήθειας, «φωτογραφίες» της του δευτερολέπτου, του απειροελάχιστου χρόνου μέσα στο άπειρο που δεν έχει μέτρο, αλλά είναι κατάσταση.

Συνεπώς, η αλήθεια δεν είναι μία, γιατί η αλήθεια είναι σε εξέλιξη, όπως άλλωστε και η πραγματικότητα. Τα πάντα είναι σε εξέλιξη και οι αλήθειες μας είναι στιγμιαίες, και προφανώς εξαρτώνται από την οπτική και την κατάστασή μας. Η επιστήμη απομυθοποιεί και ενοποιεί αυτές τις στιγμές, αυτή την συσσωρεμένη εμπειρία και την ερμηνεύει.
Ο Άλφρεντ Γουάιτχεντ (Alfred Whitehead), βασικός παράγοντας στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας της διαδικασίας, τονίζει ότι πρέπει να αποφεύγεται η διάτμηση αντίληψης και επιστήμης και εκτιμά ότι ο λόγος αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις καθώς οφείλει:

«Κατ΄ αρχήν να συλλάβει νοητικώς ένα σύμπαν εν των γίγνεσθαι, όπου εκδηλώνεται η δημιουργικότητα της φύσης, εφόσον πλάσματα και μορφές που μέχρι τότε αγνοούσε αναδύονται εντός του, ενώ άλλα εξαλείφονται. Κατά δεύτερον, να διαφωτίσει την διασύνδεση των πραγμάτων. Κατά τρίτον, να αρνηθεί στο σχίσμα (bifurcation) ανάμεσα στον κόσμο των επιστημονικών κατασκευών και εκείνον της κοινής ζωής. Κατά τέταρτον, να δει πώς διαρθρώνονται ή συναρμόζονται οι τάξεις της φύσης. Κατά πέμπτον, κατά τον ίδιο τρόπο, να σκιαγραφήσει μια κοσμολογία. Η τελευταία είναι τόσο αναγκαία όσο και προσωρινή: είναι αναγκαία διότι ο λόγος έχει ως αποστολή να συλλογιστεί την ενότητα της φύσης. Είναι προσωρινή, διότι το εικοτολογικό σχήμα στο οποίο εκφράζεται η κοσμογονία είναι φτιαγμένο από στοιχεία (έννοιες, θεωρίες, εμπειρίες) που δεν διαρκούν παρά για πεπερασμένο διάστημα» (2).

Η πρόκληση αυτή είναι συνεχώς παρούσα μπροστά στην ανθρώπινη διάνοια. Ο νους οφείλει να παράγει νέες έννοιες, να διορθώνει, να επικαιροποιεί παλιές, να ανοίγει νέους δρόμους με νέες λέξεις, να φτιάχνει νέες έννοιες για την κατάκτηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου μέρους της αλήθειας και να την προβάλει στο μέλλον, να προβλέψει.

---

(1) Οι ερμηνείες των όρων έχουν παρθεί από την Wikipedia.
(2) Saint-Sernin Bertrand, ο Λόγος, Press Universitaires de France/ΔΟΛ, 2007