Τι είδα στο Βερολίνο…

Το σημείωμα που ακολουθεί είναι οι πρώτες εντυπώσεις-σκέψεις ενός επισκέπτη που ταξίδεψε για πρώτη φορά στην Γερμανία και κατ’ επέκταση στο Βερολίνο. Το ταξίδι αναψυχής ήταν επτά ημερών εντός του Ιουλίου 2023 και κατά τη διάρκειά του δεν υπήρξε επαφή και συζήτηση με κατοίκους της πόλης. Οπότε αφετηριακά το σχόλιο έχει μερικότητα, η οποία πιθανόν να είναι και διαστρεβλωτική σε κάποια σημεία της πραγματικότητας, προσδιορισμένο σε μεγάλο βαθμό από τους προϊδεασμούς και τα ενδιαφέροντα του γράφοντος.

Αν το Λονδίνο είναι η κατ’ εξοχήν πόλη που συμβολίζει την περίοδο της πρώιμης νεωτερικότητας (17^ος-18^ος αιώνας), καθώς είναι εποχή που επιλύεται και διαμορφώνεται μέσω συγκρούσεων (Κρόμγουελ, Ένδοξη Επανάσταση) και θεσμίσεων (Ηνωμένο Βασίλειο) η βασική πολιτειακή εξισορρόπηση και σύνθεση. Στοιχεία που θα αποτελέσουν βασικές προϋποθέσεις για την αποικιακού χαρακτήρα κυριαρχία του Ηνωμένου Βασιλείου και την δυναμική ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού κατά τον επόμενο (19^ο) αιώνα, που βέβαια έχει τη βάση του στο κοινωνικό ζήτημα των «περιφράξεων», στη διαμόρφωση των σχέσεων ιδιοκτησίας γης και τον αποχωρισμό των παραγωγών από τα μέσα παραγωγής, η περίφημη κατά Μαρξ διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης.

Αν το Παρίσι είναι η κατ’ εξοχήν πόλη που συμβολίζει τον Ευρωπαϊκό 19^ο αιώνα, Γαλλική Επανάσταση (τέλη 18^ου αιώνα), επιθετικό σχέδιο ενσωμάτωσης της ευρωπαϊκής ηπείρου (Ναπολεόντιοι πόλεμοι 1803-1815), άνοιξη των λαών-επαναστάσεις Φεβρουαρίου και Ιουνίου 1848, Κομμούνα των Παρισίων (1871), διεθνής εορτασμός της επετείου των 100 χρόνων από την Γαλλική Επανάσταση (1889). Περίοδος που κατ’ εξοχήν διαμορφώνεται  η παγκόσμια ακτινοβολία της πόλης.

Η πόλη των διαιρέσεων του 20^ου αιώνα

Το Βερολίνο είναι η πόλη του 20^ου αιώνα. Είναι ο τόπος όπου εκδηλώνονται με τη μεγαλύτερη συγκρουσιακή ένταση εγχειρήματα μαζικής πολιτικής και οργανώνονται ιδεολογικά σχήματα. Εκδηλώνονται επαναστάσεις και αντεπαναστάσεις. Το εργατικό κίνημα και η σοσιαλδημοκρατία λαμβάνουν την πιο πλατιά και ολοκληρωμένη τους μορφή. Εγκληματικές ιδεολογίες του θανάτου εμφανίζονται με την πλέον αποτρόπαια μορφή. Το γερμανικό έθνος λαμβάνει δύο κρατικές μορφές ως αποτέλεσμα της συντριβής της ναζιστικής Γερμανίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πόλη διχοτομείται ως αποτέλεσμα της ανάδυσης του Ψυχρού Πολέμου και συμπυκνώνει τη αντίθεση των δύο κόσμων-συστημάτων.

Έχοντας ως προϊστορία την περίοδο 1871-1918, όπου η πόλη καθιερώνεται ως πρωτεύουσα του ενοποιημένου Γερμανικού Κράτους (περίοδος Βίσμαρκ και Γουλιέλμου Β΄-Κάιζερ), η ιστορία του Βερολίνου στον 20^ο αιώνα διακρίνεται σε τέσσερις σαφώς διακριτές μεταξύ τους φάσεις.

Α΄ περίοδος 1918-1932: Πτώση του Κάιζερ και ανακήρυξη αβασίλευτης δημοκρατίας στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1918), υπό την ηγεμονία της δεξιάς πτέρυγας των σοσιαλδημοκρατών, στο πλαίσιο μιας πλατιάς εξεγερσιακής αντιπολεμικής κινητοποίησης. Εργατική επανάσταση αριστερών/ανεξάρτητων σοσιαλιστών και σπαρτακιστών- κομμουνιστών και κυριολεκτικό τσάκισμά της (1918-1919), όπου ουσιαστικά ανακόπτεται το επαναστατικό κύμα που πυροδότησε η Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) στη Ρωσία. Πορεία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Β΄ περίοδος 1933-1945: Κατάλυση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και κυριαρχία του ναζιστικού κόμματος της Γερμανίας. Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και πτώση του Γ΄ Ράιχ.

Γ΄ περίοδος 1945-1989: Ζώνες συμμαχικής κατοχής, σοβιετικός αποκλεισμός της δυτικής ζώνης του Βερολίνου και επιχείρηση δυτικής αερογέφυρας (1948-1949). Σχηματοποίηση της  διαίρεσης του γερμανικού έθνους σε δύο κράτη (1949). Το Βερολίνο πρωτεύουσα της ΛΔ Γερμανίας (Ανατολικής) και η Βόννη πρωτεύουσα της ΟΔΓ.  Οικοδόμηση του Τείχους του Βερολίνου (1961), πτώση του Τείχους του Βερολίνου (1989). Τέλος Ψυχρού Πολέμου.

Δ΄ περίοδος 1990: Επανένωση των Γερμανιών (1990), δια της απορρόφησης της Ανατολικής (ΛΔΓ) από την Δυτική (ΟΔΓ) Γερμανία και το Βερολίνο πρωτεύουσα της  Γερμανίας και διαμόρφωση των όρων για τη λεγόμενη “Γερμανική Ευρώπη”.

Η επώδυνη συλλογική μνήμη

Οι καθοριστικές αυτές στιγμές της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας (η Δύση είναι το κέντρο του κόσμου από τον 16^ο έως τον 20^ο αιώνα), περνάνε μέσα από την πόλη του Βερολίνου, καταγράφονται στα μνημεία του, στα κτίριά του, στις ονομασίες λεωφόρων, οδών και πλατειών, στα πολλά και ενδιαφέροντα μουσεία του, σε χαρακτηριστικές φράσεις ηγετικών μορφών που αναγράφονται στους σταθμούς των μέσων σταθερής τροχιάς.

Οι Γερμανοί ήδη από το 1945 και μετά, τόσο στη μία, όσο και στην κρατική μορφή του έθνους τους, αλλά και στο επανενοποιημένο κράτος τους από το 1990, επιχειρούν να διαχειριστούν μια δύσκολη και επώδυνη συλλογική μνήμη. Η αποναζιστικοποίηση άλλωστε ήταν ένας βασικός διακηρυγμένος στόχος της διάσκεψης των νικητών στο Πότσδαμ, πόλη πολύ κοντά στο Βερολίνο, (Ιούλιος 1945).

Η Γερμανία μετά τον πόλεμο, η μεταφρανκική Ισπανία, η Τουρκία, αντιπροσωπεύουν τρία διαφορετικά παραδείγματα διαχείρισης της συλλογικής μνήμης, από τα αντίστοιχα κράτη αλλά και τις κοινωνίες πολιτών. Ο τρόπος διαχείρισης ενός εγκληματικού-ένοχου παρελθόντος αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ποιότητα της δημοκρατίας στο παρόν. Θα μείνω στην περίπτωση της Γερμανίας.

Τα ονόματα των δρόμων και των πλατειών

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα ονόματα δρόμων και πλατειών. Οι Σοβιετικοί μαζί με την Ανατολικογερμανική διοίκηση, προχώρησαν από το 1947 και μετά σε ονοματοδοσίες μεταξύ άλλων: Λεωφόρος Καρλ Μαρξ, οδός Κομμούνα των Παρισίων, πλατεία Ρόζα Λούξεμπουργκ, οδός Καρλ Λίμπνεχτ, πλατεία Μπέρτολτ Μπρεχτ κ.α.

Ένα από τα πλέον κεντρικά σημεία του Βερολίνου, η πλατεία όπου βρίσκεται μεταξύ άλλων η Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Humboldt, πλατεία στην οποία πραγματοποιήθηκε η αποτρόπαια εκδήλωση της καύσης των βιβλίων από τους ναζί στις 10-5-1933, μετονομάστηκε το 1947 σε Μπέμπελ. Ο Αύγουστος Μπέμπελ υπήρξε συνιδρυτής μαζί με τον Βίλχελμ Λίμπνεχτ και τον Φερδινάρδο Λασσάλ του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας (SPD) και από τα ηγετικά στελέχη του την περίοδο που προηγήθηκε του Α΄ Παγκοσμίου  Πολέμου. Μετά την επανένωση του 1990 το γερμανικό κράτος διατήρησε τα ανωτέρω ονόματα των οδών, λεωφόρων, πλατειών, επιχειρώντας ένα συμπεριληπτικό αφήγημα.

Τα μουσεία

Άλλο παράδειγμα θεσμοποίησης και οργάνωσης της διαχείρισης της μνήμης είναι τα μουσεία σε σχέση με τις στιγμές του 20^ου αιώνα. Το κτίριο-έδρα της κεντρικής ασφάλειας του ναζιστικού κράτους έχει γίνει μουσείο και ονομάζεται “Τοπογραφία του τρόμου”. Στο μουσείο εκτίθεται πλούσιο υλικό σχετικό με τη συγκρότηση και εξέλιξη του ναζιστικού καθεστώτος, την ιδεολογία του, τις κυβερνητικές πρακτικές του, τις εγκληματικές μεθόδους του απέναντι τόσο σε πολιτικούς αντιπάλους του (κυρίως κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες), όσο και σε ομάδες πληθυσμού (Εβραίους, Ρομά, ομοφυλόφιλους). Η έμφαση δίνεται στις ομάδες πληθυσμού.

Επίσης υλικό από χώρες στις οποίες άσκησε κατοχή ο γερμανικός στρατός. Μεταξύ αυτών υπάρχει και ένας σχετικός πίνακας για την Ελλάδα. Οι αναφορές στην ελληνική περίπτωση είναι περιορισμένες – άλλωστε το θέμα της διεκδίκησης των γερμανικών οφειλών είναι ενεργό και σε αυτά τα θέματα το γερμανικό κράτος έχει αποδείξει ότι δεν τα αφήνει στην τύχη τους – εστιάζουν κυρίως στην εξαφάνιση της εβραϊκής ελληνικής κοινότητας και δεν αναφέρουν τίποτα για τα γερμανικά ολοκαυτώματα σε ελληνικές πόλεις και χωριά. Είναι και περιορισμένες συγκριτικά σε σχέση με άλλες χώρες, λχ Δανία, όπου η γερμανική κατοχή δεν είχε την σκληρότητα που είχε στη χώρα μας.

Πολύ σημαντικά σημεία της πόλης είναι μνημείο για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, όπου μια παρακείμενη οδός φέρει το όνομα της Χάνα Άρεντ, καθώς και το εβραϊκό μουσείο του Βερολίνου. Εξαιρετικό!

Το μουσείο της γερμανικής ιστορίας δυστυχώς ήταν κλειστό, καθώς εκτελούνταν εργασίες ανακαίνισης.

Μουσεία του Ψυχρού Πολέμου

Το μουσείο της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας (DDR). Εκθέτει το λόγο και τις πρακτικές του κράτους της Ανατολικής Γερμανίας, παρουσιάζει τον τρόπο οργάνωσης της ζωής, τόσο στο θεσμικό, όσο και στο καθημερινό επίπεδο, ενώ παρουσιάζονται και πολλά αντικείμενα της περιόδου. Πολύ ενδιαφέρον.

Το μουσείο του Ψυχρού Πολέμου, το οποίο είναι σχετικά πρόσφατο και οι αφίσες του που καλούν για επίσκεψη υπάρχουν σε πολλά σημεία της πόλης. Έχει πολύ ενδιαφέρον ως θεματική, η έκθεσή του στηρίζεται στην εικόνα και στη διαδραστικότητα, όμως έχει κατά τη γνώμη μου αρκετές ελλείψεις και θέλει δουλειά ακόμα. Ενώ διακηρύσσει την εξιστόρηση της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου σε παγκόσμιο επίπεδο, λίγα πράγματα αναφέρει για την παγκόσμια περιφέρεια (πλην Κούβας, Βιετνάμ, Χιλής, Κονγκό), σχεδόν τίποτα για το Κίνημα των Αδεσμεύτων, λίγα για την Κίνα, ελάχιστα για την Ιταλία, την Γαλλία, την Γιουγκοσλαβία, τα κινήματα σε δυτική και ανατολική Ευρώπη.

Για την Ελλάδα δεν αναφέρει καθόλου την περίοδο της Δικτατορίας, πόσο μάλλον την οργανική σύνδεσή της με τις συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου. Αναφέρεται στην Ελλάδα, ως «Ελλάδα του Παύλου 1947-1964» και μόνον για την ένταξή της στο ΝΑΤΟ, μαζί με την Τουρκία το 1952. Επίσης δεν αναφέρεται στην Κύπρο, στην εισβολή των Τούρκων, στη Λευκωσία την τελευταία διχοτομημένη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα από την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου μέχρι σήμερα. Διατηρώ μια μικρή επιφύλαξη γιατί ο τρόπος παρουσίασης ήταν καταιγιστικός και πιθανόν να μου έχουν διαφύγει στοιχεία.

Μουσείο Περγάμου

Στο κέντρο του Βερολίνου βρίσκεται το Μουσείο της Περγάμου. Μέρος του συγκροτήματος μουσείων που βρίσκονται στο Νησί των Μουσείων, το οποίο σχηματίζεται από τον ποταμό Σπρέε. Ήταν το μόνο από τα μουσεία που επισκεφθήκαμε στο οποίο έπρεπε ο επισκέπτης να είχε μεριμνήσει να πάρει εισιτήριο από προηγούμενη ημέρα, λόγω ιδιαίτερα αυξημένης επισκεψιμότητας.

Όπως μαρτυρά και ο τίτλος πρόκειται για Μουσείο, το οποίο κατά βάση αποτελείται από εκθέματα του αρχαίου κόσμου των περιοχών της Μικράς Ασίας, αλλά και της Μέσης Ανατολής. Αρχαιότητες που έχουν  αφαιρεθεί από τους ιστορικούς τους τόπους, κυρίως στις αρχές του 20^ου αιώνα, όταν δηλαδή η Γερμανική και η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχαν αναπτύξει στενές σχέσεις. Όπως σχετικά μου επεσήμανε ένας πολύ αγαπητός φίλος, «επαγγελματίες διαχειριστές και καταπατητές ελληνικών υποθέσεων».

Σημαντικότερο έκθεμα που μαγνητίζει με την αισθητική του αρμονία και ομορφιά είναι η αγορά της Μιλήτου. Αξίζει να επισημανθεί ότι στην επίσημη αφήγηση του Μουσείου, στο σύστημα audio, υποβαθμίζεται τελείως η διάσταση της αρχαίας Μιλήτου, όσο και της Περγάμου ως τμημάτων του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η λέξη Ιωνία δεν ακούγεται. Μη σύνδεση με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο συμβαίνει στην επίσημη αφήγηση και στο παρακείμενο Νέο μουσείο – όπου φιλοξενούνται και οι αιγυπτιακές αρχαιότητες – στην αίθουσα της Κύπρου.

Τέλος, ο επόμενος όροφος στο μουσείο της Περγάμου είναι αφιερωμένος στον ισλαμικό κόσμο της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, από το 622 και μετά. Ο χριστιανικός κόσμος και ειδικότερα ο ορθόδοξος χριστιανικός κόσμος εξαφανίζεται στην αφήγηση. Ιδίως στη σύντομη  παρουσίαση της Istabul, όπου αν κάποιος δεν γνωρίζει μπορεί να υποθέσει ότι η Αγία Σοφία, που δηλώνεται ως το σημαντικότερο μνημείο της πόλης, θα είναι ή ρωμαϊκός ναός ή μουσουλμανικό τέμενος, σύμφωνα με την αφήγηση του μουσείου, καθώς εξαφανίζεται ο βυζαντινός-ελληνορθόδοξος κόσμος.

Σημεία της πόλης

Η έκθεση Πανόραμα του Βερολίνου, δημιούργημα ενός μετανάστη δεύτερης γενιάς από το Ιράν, με αντιπροσωπευτική προσωπική ιστορία μιας γενιάς στο Βερολίνο του Ψυχρού Πολέμου, αναφέρεται στο Τείχος του Βερολίνου, δίπλα σχεδόν στο σημείο συνάντησης του πρώην δυτικού με το ανατολικό Βερολίνο, το περίφημο Checkpoint Charlie.

Το τμήμα του Τείχους του Βερολίνου που έχει διατηρηθεί κατά μήκος του ποταμού Σπρέε (ο άλλος ποταμός που διασχίζει το Βερολίνο είναι ο Χάβελ), το οποίο την περίοδο μεταξύ της πτώσης του (Νοέμβριος 1989) και της ενοποίησης (Οκτώβριος 1990) θα γίνει πίνακας ζωγραφικής, όπου πέραν του κλασικού φιλιού ανάμεσα στον Μπρέζνιεφ και τον Χόνεκερ, υπάρχουν μεταξύ άλλων και οι προσωπογραφίες τριών χαρακτηριστικών μορφών του πνεύματος, του Σίλλερ, του Γκέτε, του Αϊνστάιν. Ακριβώς απέναντι από ένα σημείο του Τείχους, βρίσκεται το πολυόροφο κτίριο του ιδρύματος “Ρόζα Λούξεμπουργκ”, με ένα μικρό άγαλμά της στην είσοδο.

Το θεματικό πάρκο του Τείχους του Βερολίνου παρουσιάζει την ιστορία του τείχους. Οι διάσημες φράσεις του Κένεντυ το 1963 και του Ρήγκαν το 1987 κατά τις ομιλίες τους στο Δυτικό Βερολίνο απέναντι από την πύλη του Βραδεμβούργου, στην έναρξη της οδού που φέρει το όνομα της εξέγερσης της 17^ης Ιουνίου (στην Ανατολική Γερμανία, το 1953), του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ και του Βίλλυ Μπραντ, υπάρχουν σε κεντρικές στάσεις του μετρό και του προαστιακού.

Ο θόλος του γερμανικού κοινοβουλίου, από τον οποίον ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει  μια θέα της πόλης, αλλά και να πάρει μια ιδέα της γερμανικής ιστορίας από το 1871 μέχρι το 2000. Το γερμανικό κοινοβούλιο (Bundestag) και κτίρια της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, βρίσκονται στις όχθες του ποταμού Σπρέε και στις οδούς που φέρουν τα ονόματα των Γερμανών Καγκελάριων Ότο φον Μπίσμαρκ, Κόνραντ Αντενάουερ, Βίλλυ Μπραντ.

Mε παράδοση ελευθεριακής κουλτούρας

Το άγαλμα των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, στο κέντρο του Βερολίνου, σε συνέχεια της πάντα ζωντανής Αλεξάντερπλατς στην οποία βρίσκεται και ένα συντριβάνι με γλυπτό που απεικονίζει τον Ποσειδώνα, απέναντι από το Πανεπιστήμιο Humboldt, το άγαλμα του Γκέοργκ Χέγκελ κοντά σε άλλο κτίριο του Πανεπιστημίου, το άγαλμα του  Μπρεχτ στην ομώνυμη πλατεία, το μνημείο με τον σοβιετικό στρατιώτη του Κόκκινου Στράτου στο δάσος Τιεργκάρντεν, λίγο πριν από την πύλη του Βραδεμβούργου.

Πόλη με παράδοση ελευθεριακής κουλτούρας, με πινακοθήκες και μουσικές αίθουσες. Αρχιτεκτονική κτιρίων σε ρυθμούς μπαρόκ και ροκοκό (17ου και 18ου αιώνα), αλλά και ιδιαίτερα έντονη η παρουσία του νεοκλασικισμού (19ος αιώνας), με τους χαρακτηριστικούς ελληνικούς κίονες διαφόρων ρυθμών. Αλλά και κτίρια αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Στοιχεία καθολικισμού, προτεσταντισμού και εκκοσμίκευσης, οργάνωσης και γραφειοκρατίας, για να αναφέρω έναν άλλο σπουδαίο Γερμανό, τον κοινωνιολόγο Μαξ Βέμπερ. Οι σημαίες που υπήρχαν στα δημόσια κτίρια του Βερολίνου, αυτή την περίοδο, εκτός της γερμανικής και της βερολινέζικης, ήταν της Ουκρανίας και του Pride.

Τα κεντρικά γραφεία  κομμάτων φέρνουν ονόματα σημαντικών ηγετικών μορφών, “Willy-Brandt-Haus” για το SPD, “Karl-Liebknecht-Haus” για το Die Linke (Η Αριστερά). Κτίριο νεολαίας των σοσιαλδημοκρατών έχει το όνομα “Luise & Karl Kautsky Haus”, ενώ υπάρχει και πλατεία που φέρει το όνομα Κουρτ Σουμάχερ, του έμπρακτα αντιναζιστή και πρώτου μεταπολεμικού ηγέτη του SPD.

Θαυμάσια ρυμοτομία

Πολλά δάση και πάρκα στην πόλη. Η βόλτα με το καράβι στον ποταμό Σπρέε, όπως και το περπάτημα στις όχθες του ποταμού, αξίζουν. Το Βερολίνο διαθέτει θαυμάσια ρυμοτομία, φαρδιούς δρόμους, μεγάλα πεζοδρόμια. Πόλη επίπεδη, πολλά πατίνια και ακόμα περισσότερα ποδήλατα. Εξαιρετικό, πυκνό και αξιόπιστο δίκτυο συγκοινωνίας (μετρό, προαστιακός που λειτουργεί κατ’ ουσίαν ως δεύτερο μετρό, τραμ, λεωφορεία). Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν έβλεπες άνθρωπο να τρέχει να προλάβει μέσο μεταφοράς, δεν υπήρχε στρίμωγμα εντός του μέσου, ούτε φρακάρισμα αυτοκινήτων στο δρόμο.

Νερό στο Βερολίνο μόνο από σουπερμάρκετ. Διαφορετικά είναι πολύ ακριβό. Προσοχή λοιπόν στους σχεδιασμούς που κατά καιρούς διατυπώνονται στη χώρα μας περί ιδιωτικοποίησης του νερού, γιατί θα πούμε “το νερό, νεράκι”.

Τελευταία εικόνα από Βερολίνο. Στο αεροδρόμιο “Βίλλυ Μπραντ” ένα ρομπότ καθάριζε τον χώρο. Κάτι σαν μια μετάβαση από τον 20ο στον 21ο αιώνα.

Αξίζει να επισκεφθείτε το Βερολίνο. Είναι μια όμορφη, ζωντανή, καλά οργανωμένη πόλη, που προσφέρει πολλά ερεθίσματα για κριτικές σκέψεις. Και αν σας ενδιαφέρει η ιστορία του 20ου αιώνα, τα μαζικά κόμματα, η γεωπολιτική,  έχετε έναν λόγο παραπάνω να το επισκεφθείτε.