Το αδιέξοδο του Δυτικού ανθρώπου και το “ένστικτο του θανάτου” στη γεωπολιτική

Η Δύση συνηθίζει να αφηγείται τον εαυτό της σαν τον πολιτισμό της ελευθερίας και της αυτονομίας. Από τον Διαφωτισμό και μετά, η υπόσχεση ήταν ότι ο άνθρωπος, χειραφετημένος από δεσμά παράδοσης, θρησκείας και φύσης, θα γινόταν ο απόλυτος κύριος του εαυτού του. Ωστόσο, η ίδια αυτή ελευθερία μοιάζει σήμερα να καταλήγει σε κενό νοήματος, μοναξιά και αυτοκαταστροφή. Για να καταλάβουμε το πώς φτάσαμε ως εδώ, αξίζει να δούμε δύο έννοιες της ψυχολογίας. Τον “σημειακό εαυτό” (punctual self) και το “ένστικτο του θανάτου” (Thanatos).

Ο καθηγητής π. Νικόλαος Λουδοβίκος στα έργα του, όπως είναι το “Ψυχανάλυση και Ορθόδοξη Θεολογία” εξετάζει την έννοια του “σημειακού εαυτού”, την οποία καθιέρωσε ο φιλόσοφος Charles Taylor. Ο Charles Taylor λοιπόν ήταν αυτός που περιέγραψε το νεωτερικό άνθρωπο ως “σημειακό εαυτό”. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη ο άνθρωπος βιώνει τον εαυτό του ως ένα αυτόνομο κέντρο συνείδησης, αποκομμένο από σώμα, φύση και κοινωνία. Κατά την αντίληψη αυτή, ο άνθρωπος είναι μια “καθαρή” εσωτερικότητα, “απελευθερωμένη” από τη σχέση της με τους άλλους ανθρώπους, η οποία μπορεί να σταθεί αυτόνομα έξω από τον κόσμο και να αποφασίζει για τον εαυτό της.

Αυτό το μοντέλο έδωσε ώθηση στην ατομικότητα, στην ελευθερία επιλογών, στη νεωτερική επιστήμη. Ταυτόχρονα, όμως, οδήγησε και σε μια επικίνδυνη απομόνωση. Ο άνθρωπος αποσπάστηκε από τις σχέσεις που του έδιναν νόημα και ρίζες, με αποτέλεσμα να καταλήξει να μείνει μετέωρος. Μετετράπη σε ένα “οχυρωμένο άτομο”, πικρά ελεύθερο και βαθιά μόνο.

Η σκοτεινή έλξη του μηδενός στη Δύση

Εδώ συναντούμε τον Φρόιντ. Στο “Πέραν της αρχής της ηδονής” ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης μίλησε για κάτι που διέψευσε τη δική του πρώιμη αισιοδοξία. Και αυτό ήταν το “ένστικτο του θανάτου”. Ο άνθρωπος, έλεγε, δεν κινείται μόνο από το ένστικτο της ζωής (Eros), αλλά κουβαλά μέσα του και μια αντίθετη δύναμη. Μια εσωτερική τάση επιστροφής στο μηδέν, διάλυσης και καταστροφής. Το ένστικτο του θανάτου εκδηλώνεται σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, στη βία, στην εμμονή επανάληψης οδυνηρών καταστάσεων.

Ο Φρόιντ εμπνεύστηκε αυτό το ψυχολογικό μέγεθος επηρεασμένος βαθιά από την ανθρωποσφαγή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η υπόλοιπη ιστορία του 20ου αιώνα δείχνει να επιβεβαιώνει αυτήν τη θεωρία του. Αν δούμε τον “σημειακό εαυτό” σε σύνθεση με το “ένστικτο του θανάτου”, σχηματίζεται μια ζοφερή εικόνα. Ο “σημειακός εαυτός” είναι ο εαυτός απομονωμένος από σχέσεις με τους άλλους και από το σώμα, κλεισμένος στον ασώματο πυρήνα του.

Ένας τέτοιος εαυτός, όμως, δεν βρίσκει εύκολα νόημα. Δυσκολεύεται να δικαιολογήσει την ύπαρξή του. Και τότε το ένστικτο του θανάτου βρίσκει πρόσφορο έδαφος. Ο απομονωμένος άνθρωπος γίνεται ευάλωτος στην αυτοκαταστροφή. Αυτό το βλέπουμε σε μια σειρά στοιχείων που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη κουλτούρα: Στην ακραία μοναξιά και αποξένωση των κοινωνιών της κατανάλωσης. Στην κουλτούρα βίας και επιβολής που επανέρχεται ορμητικά (αν είχε φύγει και ποτέ) τόσο στο εσωτερικό των κοινωνιών όσο και στο διεθνές σύστημα, όπως είναι η επαναφορά σήμερα του ολοκληρωτικού πολέμου. Στην εμμονή με την αυτοδιάθεση του σώματος που συχνά καταλήγει όχι σε ελευθερία, αλλά σε μια ροπή διάλυσης των ίδιων των όρων ύπαρξης του ανθρώπου.

Και εδώ εντοπίζεται ένα παράδοξο. Η Δύση ξεκίνησε περιφρονώντας το σώμα, θεωρώντας το φυλακή της ψυχής, ή έστω “δερμάτινο χιτώνα”. Σήμερα, μοιάζει να αποθεώνει το σώμα, όχι όμως ως δώρο ή ως ενότητα με την ψυχή, αλλά σαν αδρανές υλικό διαθέσιμο για κάθε χρήση, τροποποίηση, ακόμη και κατάργηση. Από τις θεωρίες για το φύλο σαν “φαντασιακή κατασκευή” μέχρι την υπόσχεση της βιοτεχνολογίας για “βελτιωμένους ανθρώπους”, η λογική είναι η ίδια. Το σώμα δεν είναι ο εαυτός αλλά κάτι που το ασώματο εγώ μπορεί να χειριστεί κατά βούληση! Κι όμως, αυτή η απόλυτη ελευθερία καταλήγει συχνά σε αδιέξοδο, σε μια μορφή πολιτισμικού “ενστίκτου του θανάτου”, στην αποδόμηση χωρίς όραμα, στην αυτοκαταστροφή στο όνομα της αυτονομίας.

Η γεωπολιτική αντανάκλαση

Η κρίση ταυτότητας δεν μένει στην ατομική ψυχολογία. Εκδηλώνεται και στη γεωπολιτική. Η Δύση, η οποία οικοδόμησε για αιώνες την ισχύ της πάνω στην ιδέα του ελέγχου και της κυριαρχίας, μοιάζει σήμερα χωρίς αφήγημα. Πράγματι, παραμένει στην κορυφή της τεχνολογίας, της στρατιωτικής ισχύος και της οικονομίας. Αλλά ποια είναι η πολιτισμική της πρόταση στον υπόλοιπο κόσμο; Ποιο είναι το οντολογικό μοντέλο της σημερινής Δύσης; Αν το μόνο που έχει μείνει στον σημερινό Δυτικό Πολιτισμό είναι η βούληση για αυτοκαθορισμό χωρίς όρια, τότε ολόκληρος ο Δυτικός Κόσμος κινδυνεύει να πέσει στο ίδιο κενό που βασανίζει τον μεμονωμένο άνθρωπο.

Και εδώ το ένστικτο του θανάτου αποκτά μια ευρύτερη γεωπολιτισμική διάσταση. Ο Δυτικός Κόσμος οδηγείται στην αυτοκαταστροφή δια ενός διδύμου: Από τη μία της εμμονικής ενοχής για πραγματικά και φανταστικά εγκλήματα του παρελθόντος. Από την άλλη την άρνηση ταυτότητας που αυτή η ενοχή συνεπάγεται, εν παραλλήλω με την εμμονή στην παντοδυναμία του φαντασιακά απελευθερωμένου από τη φύση “απέραντου” ατόμου. Οι συλλογικές ταυτότητες αφανίζονται, κυριαρχεί ένα μηδενιστικό όραμα και οδηγούμαστε στην αυτοάρνηση, η οποία με τη σειρά της ενεργοποιεί το “ένστικτο του θανάτου” σε συλλογικό πλέον επίπεδο.

Η λύση δεν είναι να προσπαθήσουμε να γυρίσουμε σε κάποιο ιδεατό παρελθόν, ούτε να προχωρήσουμε άκριτα στον δρόμο της “βελτίωσης” του ανθρώπου μέχρις αφανισμού. Αντίθετα, χρειάζεται μια κατανόηση του εαυτού όχι ως απομονωμένου σημείου, αλλά ως προσώπου σε σχέση με τους άλλους. Αυτό ακριβώς προτείνει το Ορθόδοξο οντολογικό παράδειγμα. Δηλαδή, μια αντίληψη του ανθρώπου που δεν φοβάται το σώμα του ούτε το βλέπει ως εμπόδιο ή αδρανές υλικό, αλλά ως μέρος της ενότητας του εαυτού.

Και με αυτόν τον υπαρξιακό πυρήνα αντιλαμβάνεται την ελευθερία όχι σαν αυθαιρεσία και κυριαρχία, αλλά ως σχέση με τον άλλον και με την κοινότητα. Ως υπάρχειν δια της σχέσης. Κι αυτό το θετικό οντολογικό μοντέλο θα ήταν ευχής έργον να εφαρμοστεί όχι μόνο μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και των χωρών και των πολιτισμών. Χωρίς ένα τέτοιο όραμα, η Δύση θα συνεχίσει να αιωρείται ανάμεσα στην αλαζονεία της κυριαρχίας και στον πειρασμό της αυτοκαταστροφής. Και τότε, ίσως, άλλοι πολιτισμοί να προσφέρουν τις απαντήσεις που εκείνη αδυνατεί να δώσει…