Το πολιτισμικό όπλο που δεν χρησιμοποιεί η Ελλάδα…

Για να αναπτυχθεί, όμως, αυτή η συζήτηση, πρέπει να ξεπεραστεί ένα εμπόδιο: H ανιστόρητη και διχαστική αντίληψη, που θέλει τον Αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό και τον Χριστιανισμό των Ελλήνων Πατέρων να βρίσκονται σε μόνιμη αντιπαράθεση. Πρόκειται για μια αφήγηση που δημιουργεί ένα τεράστιο κενό: Παρουσιάζει τον Ελληνισμό να έχει σιγήσει για περίπου δεκαπέντε αιώνες, από την Κλασική Αθήνα μέχρι το 1821. Αυτό το κενό όχι μόνο αποδυναμώνει την ταυτότητά μας, αλλά τροφοδοτεί και τις γνωστές θεωρίες περί “ασυνέχειας” του ελληνικού έθνους.

Η αλήθεια είναι διαφορετική. Ο Χριστιανισμός, όπως διαμορφώθηκε από τους Έλληνες Πατέρες και κατοχυρώθηκε στις Οικουμενικές Συνόδους, δεν αποτελεί ρήξη με την Αρχαιότητα. Αντίθετα, αποτελεί φυσική συνέχεια και πληρότητά της. Οι Έλληνες έθεσαν για πρώτη φορά στο κέντρο τον ορθό λόγο και την ελεύθερη έρευνα. Η φιλοσοφία γεννήθηκε, όχι για να υπηρετήσει πρακτικές ανάγκες, αλλά για να αναζητήσει την αλήθεια για την αλήθεια. Στην τέχνη και τη θρησκεία ανέδειξαν τον άνθρωπο, τον απεικόνισαν σε θεούς με τέλεια ανθρώπινη μορφή και συνέδεσαν την ελευθερία με την Πόλη, όπου το άτομο δεν ήταν ποτέ απομονωμένο, αλλά ενταγμένο σε μια συλλογική σύνθεση.

Κι όμως, ο κόσμος τους παρέμενε τραγικός. Ο Οιδίποδας καταστρέφεται όχι γιατί είναι κακός, αλλά γιατί είναι παγιδευμένος σε έναν μηχανισμό μοίρας, που καμία πρόθεση δεν μπορεί να ανατρέψει. Η “Ανάγκη” βασιλεύει ακόμη και πάνω στους θεούς. Στην Οδύσσεια, οι ψυχές στον Άδη δεν ζουν παρά μια σκιά ζωής, θλιμμένες γιατί έχουν χάσει το σώμα τους. Η Αρχαία Ελλάδα έθεσε τα θεμέλια του ορθού λόγου και της ελευθερίας, αλλά δεν κατόρθωσε να υπερβεί την άλογη κυριαρχία της φύσης και της μοίρας.

Η απάντηση του Χριστιανισμού

Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει ο Χριστιανισμός. Ο Θεός παρουσιάζεται ως άκτιστος έλλογος Δημιουργός της κτιστής φύσης, απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από την τυφλή αναγκαιότητα. Η μοίρα δεν είναι πια ένα άτεγκτο γρανάζι. Ο άνθρωπος καλείται σε προσωπική σχέση με τον Θεό, όπου οι πράξεις του έχουν ευθύνη, αλλά και δυνατότητα μετανοίας. Η δε εσωτερική πάλη με τα πάθη δεν αντιμετωπίζεται μόνο με φιλοσοφική άσκηση. Ο Χριστιανισμός υπόσχεται θεραπεία και μεταμόρφωση της ανθρώπινης φύσης μέσα από τη χάρη. Η ψυχή δεν είναι σκιά, αλλά ψυχοσωματική ενότητα, που προορίζεται για ανάσταση. Και ο Λόγος που οι φιλόσοφοι έβλεπαν ως αρχή της κοσμικής τάξης, αποκαλύπτεται τώρα ως Πρόσωπο: “Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο”.

Γι’ αυτό και οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν αρνήθηκαν την ελληνική σκέψη, την προσέλαβαν δημιουργικά. Ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας υπογράμμισε πως ό,τι αληθές ειπώθηκε από φιλοσόφους ανήκει στους Χριστιανούς. Ο Κλήμης Αλεξανδρεύς είδε τη φιλοσοφία ως “παιδαγωγό” των Ελλήνων. Ο Μέγας Βασίλειος συμβούλευε τους νέους να μαζεύουν από τους αρχαίους “τα χρήσιμα άνθη”. Ο Χριστιανισμός, λοιπόν, δεν κατέστρεψε τον Ελληνισμό. Τον ανέλαβε και τον ανέβασε σε άλλο επίπεδο: Πρόσφερε ελευθερία από την τραγική μοίρα, ελπίδα ανάστασης, ολοκλήρωση του προσώπου. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι προέκυψε ως θεραπεία των αγωνιωδών ερωτημάτων των Ελλήνων για τον άνθρωπο, τη μοίρα, τον χρόνο και την Ιστορία.

Το πολιτισμικό όπλο

Αν δούμε την ιστορία, όχι μέσα από τις προκαταλήψεις του 19ου αιώνα αλλά με ψύχραιμο βλέμμα, η Ελλάδα δεν γνώρισε ποτέ “ασυνέχεια”. Από την κλασική Αθήνα μέχρι το Βυζάντιο, και από εκεί στο 1821, υπάρχει μια οργανική πορεία. Αυτό που αλλάζει είναι οι μορφές έκφρασης, όχι η ουσία: Το πάθος για ελευθερία, ο ανθρωποκεντρισμός, η πίστη στη λογική και η αναζήτηση του νοήματος. Γι’ αυτό και η Ελλάδα, παρότι μικρή σε μέγεθος και ισχύ, έχει κάτι που ελάχιστοι λαοί διαθέτουν: Έναν πολιτισμό που γέννησε τη Δύση και ταυτόχρονα κράτησε ζωντανό τον Χριστιανισμό σε μορφή αυθεντική, όχι εκκοσμικευμένη.

Οι εχθροί αυτής της πολιτισμικής υπερδύναμης δεν είναι μόνο εξωτερικοί. Είναι κυρίως οι εσωτερικοί και αυτοί είναι:

• Η αδιαφορία απέναντι στην ίδια μας την ταυτότητα.
• Οι θεωρίες που καλλιεργούν τον διχασμό μεταξύ “αρχαίων” και “χριστιανών”.
• Η μικροπολιτική χρήση της ιστορίας.

Συνακόλουθα, όσο η Ελλάδα αποδέχεται να εμφανίζεται ως “μικρή χώρα, χωρίς ιδιαίτερο βάρος”, τόσο ακυρώνει η ίδια τον εαυτό της. Μπορεί, όμως, η Ελλάδα να παίξει ρόλο στο σημερινό διεθνές σύστημα με όχημα τον πολιτισμό της; Ναι, εάν κατανοήσει τη δύναμη του πολιτισμού ως εργαλείου ισχύος. Στον 21ο αιώνα, η επιρροή δεν μετριέται μόνο με όπλα ή χρήμα. Μετριέται με ιδέες, με αφήγημα, με το ποιος προσφέρει νόημα σε έναν κόσμο που διψά για ταυτότητα και κατεύθυνση.

Η Δύση σήμερα κινδυνεύει από τον ατομικισμό χωρίς όρια. Από την άλλη, η Ανατολή συχνά προβάλλει την αρμονία σε βάρος της ελευθερίας. Η Ελλάδα, ως σύνθεση Αρχαίου και Χριστιανικού κόσμου, μπορεί να προσφέρει κάτι μοναδικό: Την έννοια του προσώπου-εν-σχέσει. Ενός ανθρώπου, που είναι ελεύθερος και μοναδικός, αλλά πάντοτε σε κοινωνία και σε διάλογο με το σύνολο. Αυτό είναι ένα όραμα, που δεν αφορά μόνο τους Έλληνες. Αφορά την ανθρωπότητα. Και αυτός είναι ο λόγος που, παρά το μικρό της μέγεθος, η Ελλάδα μπορεί να παίξει ρόλο πρωταγωνιστικό.