Λίγες σκέψεις για τo ελληνικό Πάσχα

Οι ύμνοι της Μεγάλης Εβδομάδας, με τις συχνές εναλλαγές των ήχων, έχουν μελοποιηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να κεντρίζουν τις ψυχές μας με κατάνυξη και να εμποιούν την κατάλληλη πνευματική διάθεση, αποδίδοντας με τον μοναδικό μουσικό μας τρόπο μερικά από τα πλέον σημαντικά ποιητικά αριστουργήματα της ελληνικής γλώσσας. Αναμφίβολα, η υμνωδία έχει εξέχουσα θέση μέσα στην Εβδομάδα των Παθών, αλλά πλαισιώνεται από την θεσπέσια, εν τη απλότητί της, φιλοκαλία που παρατηρείται παντού, π.χ. μέσα από το ανθοστόλισμα του χρυσοκέντητου επιταφίου ή των εικόνων, βοηθώντας τον λαό να επικοινωνήσει με το “αρχέτυπο” που συμβολίζεται ή εικονίζεται στο Πάσχα.

Παράλληλα, τα αρώματα της άνοιξης ενώνονται με το θυμίαμα ή το καιγόμενο μελισσοκέρι για να εντυπώσουν, ακόμη πιο γλαφυρά, την μοναδική αυτή πνευματική εμπειρία στις καρδιές και τις διάνοιες των μετεχόντων. Παρόλο που η ενορία αποτελεί το κέντρο των λατρευτικών αυτών συνάξεων, η σημασία τους είναι τέτοια που δεν μπορεί να περιοριστεί εντός του ναού.

Ίσως γι’ αυτό ξεχυνόμαστε στους δρόμους για να λιτανεύσουμε τον επιτάφιο, ενώ δεν μπορούμε να κρύψουμε την χαρά και τον ενθουσιασμό μας κάτω από τους σκοτεινούς θόλους της εκκλησίας και βγαίνουμε κάτω από τον “σαπφείρινον και αστερόεντα θόλον του ουρανού” για να “λάβωμεν το φως το ανέσπερον και αναμείνωμεν τα πρώτα μειδιάματα της κροκοπέπλου Ηούς”, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο πάντα επίκαιρος μεγάλος μας λογοτέχνης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

Το Πάσχα της υπαίθρου

Ο κοινός εορτασμός επεκτείνεται πέρα από τον ναό και φτάνει και στην “κατ’ οίκον εκκλησία”, όπου οι πιστοί φέρνουν αναμμένες τις πασχαλινές τους λαμπάδες για να φωτιστούν τα σπίτια τους. Οι κουζίνες, στις οποίες σώθηκαν ή έστω ελαττώθηκαν τα κρέατα και γαλακτοκομικά κατά την περίοδο της νηστείας, γεμίζουν ξαφνικά με τα χρώματα και τις μυρωδιές του πλουσίου πασχαλινού τραπεζιού, με τα βαμμένα αυγά, το αρνί και τους χαρούμενους ήχους του τσουγκρίσματος των ποτηριών.

Η μουσική και ο χορός συνοδεύουν τις οικογενειακές συνάξεις, ώστε να μην υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία σε όλη την πλάση ότι οι Έλληνες γιορτάζουν το Πάσχα! Αυτή η εμπειρία γίνεται ακόμη πιο αντιληπτή στο εξωτερικό, παρά την στέρηση της πανέμορφης ελληνικής υπαίθρου.

Εκκλησιαστική μουσική και λαϊκό τραγούδι

Αφορμή για το άρθρο αυτό στάθηκε η συναυλία που διοργανώθηκε στο Πολιτιστικό Κέντρο της Αρχιεπισκοπής Αμερικής στην Αστόρια στις 20 Απριλίου με τίτλο “Τραγουδώ σαν ψάλτης, ψάλλω σαν τραγουδιστής”. Στην μουσική αυτή εκδήλωση, εθίγη ένα ενδιαφέρον θέμα που έχει ευρύτερο αντίκτυπο στην ελληνική κοινωνία και δεν περιορίζεται αποκλειστικά στον τομέα της μουσικής, που από μόνη της αποτελεί ένα ουσιαστικό κομμάτι της πολιτισμικής μας παρακαταθήκης.

Η εν λόγω συναυλία είχε σκοπό να υπογραμμίσει την σχέση και συγγένεια μεταξύ της παραδοσιακής εκκλησιαστικής (βυζαντινής) μας μουσικής και του λαϊκού ελληνικού τραγουδιού, συμπεριλαμβανομένου και του ρεμπέτικου. Τα τραγούδια και οι ύμνοι αποδόθηκαν από τους γνωστούς στην Ομογένεια των ΗΠΑ αλλά και στην Ελλάδα καλλιτέχνες κ.κ. Γρηγόρη Μανινάκη και Δημήτρη Κεχαγιά, οι οποίοι ήταν πλαισιωμένοι από μια ταλαντούχα ορχήστρα.

Αμφότεροι οι προαναφερθέντες δραστηριοποιούνται στα πολιτιστικά δρώμενα της Ομογένειας για δεκαετίες, με τον κ. Μανινάκη να διακρίνεται κυρίως για την προβολή και προώθηση του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού και τον κ. Κεχαγιά να σεμνύνει τα αναλόγια της Ι. Αρχιεπισκοπής Αμερικής και να προωθεί την βυζαντινή και παραδοσιακή ελληνική μουσική μέσα από συναυλίες, εργαστήρια, κτλ.

Μέσα από την ερμηνεία των διαφόρων ήχων της μουσικής μας παράδοσης, θέλησαν να δώσουν στο κοινό μια πρώτη ιδέα από τον βασικό ρόλο που παίζουν οι διάφορες κλίμακες και ήχοι στην δόμηση και ένδυση του κάθε μουσικού κομματιού και στην ικανότητά τους να εμποιούν διάφορες έννοιες και συναισθήματα στο ακροατήριο.

Η ιδέα αυτή πρωτοεκφράστηκε από τους αρχαίους φιλοσόφους, με τον Πυθαγόρα να μιλάει για την προέλευση του κάθε τρόπου (ήχου, δρόμου) και τον Πλάτωνα να κάνει λόγο για την επίδραση που έχουν οι τρόποι αυτοί (λύδιος, δώριος, φρύγιος, κτλ.) στους ανθρώπους. Παρά του φαινομενικού οξύμωρου τίτλου της συναυλίας, που θα οδηγούσε σε ενστάσεις από τους “ακριβολόγους”, η λογική του υπερασπίζεται από μαρτυρίες που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση, αν αναλογιστεί κανείς ότι μεγάλοι μουσικοί όπως οι Μάνος Χατζηδάκις και Μίκης Θεοδωράκης έχουν πει ακριβώς το ίδιο πράγμα.

Για παράδειγμα, ο Θεοδωράκης παρατηρούσε ότι η “Συννεφιασμένη Κυριακή” του Τσιτσάνη βασίζεται στον ίδιοι ήχο (Πλ. Δ΄) με “Τη Υπερμάχω”. Επιπλέον, ο Χατζηδάκις εξηγούσε ότι ακόμη κι αν ένας τραγουδιστής που ερμηνεύει σωστά τα ρεμπέτικα δεν είχε ποτέ του παρακολουθήσει μαθήματα βυζαντινής μουσικής, θα του ήταν σχεδόν αδύνατο να τραγουδήσει έξω από τους ήχους της, διότι οι αρμονίες αυτές έχουν εντυπωθεί στην ακουστική βάση δεδομένων και τον συλλογικό μουσικό αισθητήριο του λαού μας.

Πάσχα: Παράδοση 2.500 χρόνια

Πράγματι, δεδομένου ότι οι οκτώ κύριοι ήχοι της βυζαντινής μουσικής αποτελούν συνέχεια των αρχαίων τρόπων, μιλάμε για μια μουσική παράδοση που ξεπερνά τα 2.500 χρόνια και έχει εγγραφεί στο πολιτιστικό DNA του λαού μας. Για να τονίσει την σχέση αυτή, ο Μεγάλος Σκιαθίτης και “Μεγαλέξανδρος των ελληνικών γραμμάτων αναφέρεται στην εναλλαγή των λύδιων μελωδιών που κυριαρχούν κατά την Μεγάλη Εβδομάδα με τις δωρικές μελωδίες που παιανίζουν την Ανάσταση μέσα στην πλούσια αρθρογραφία του για την Μεγάλη Εβδομάδα. Επίσης, αναφέρεται εκεί στα κοινά στοιχεία της εκκλησιαστικής υμνογραφίας και της κλασσικής ποίησης του Πινδάρου, ενώ δίνει παραδείγματα ύμνων γραμμένων σε ιαμβικό μέτρο ή αναφέρεται σε διθυράμβους.

Κλείνοντας με μια τελευταία αναφορά στην περί ου ο λόγος συναυλία, εκτός από το να μας υπενθυμίζει ότι το αυθεντικό ελληνικό τραγούδι έχει επηρεαστεί βαθύτατα από την βυζαντινή μας μουσική, η οποία, αποτελεί, με την σειρά της, την πλησιέστερη συγγενική μορφή της αρχαίας ελληνικής μουσικής, η εκδήλωση αυτή στάθηκε και ως αφορμή για να αναλογιστούμε την ελληνική κοσμοθεωρία, που αποστρέφεται τον μανιχαϊσμό της Δύσης ή τις υπερβολές της Ανατολής και ενστερνίζεται την έννοια του πλατωνικού όρου “συναμφότερον” (η συνύπαρξη δύο πραγμάτων).

Η έννοια αυτή συμπληρώνεται από τον όρο “αλληλοπεριχώρηση”, που αναφέρεται στο πάντρεμα δύο ή περισσοτέρων πραγμάτων, χωρίς να χάνει κανένα εξ αυτών τις ιδιότητές τους και να λειτουργεί παράλληλα με το άλλο χωρίς να αλλοιώνεται. Από την τριαδική θεολογία μέχρι την γεωγραφική θέση της Ελλάδος, η οποία κοιτάει προς Ανατολή και Δύση, όπως άλλωστε συμβολίζει και το σύμβολο του δικέφαλου αετού, μέχρι την μουσική και τον τρόπο σκέψης του Ελληνισμού-Ρωμιοσύνης, η μοναδική αυτή πολιτισμική ετερότητα εκφράζεται μέσα από τόσους τρόπους λειτουργίας μας και παραδόσεις.

Γίνεται δε αντιληπτή πιο εύκολα και έντονα κατά την περίοδο των εορτών – ειδικά του Πάσχα. Ίσως γι’ αυτό, κατά τον Παπαδιαμάντη, «όταν λέγει Ανάστασις ο ελληνικός λαός, κρυφία τις χορδή αναπαλλομένη εις τα μυχιαίτατα της καρδίας του, υπενθυμίζει εις αυτόν και του Γένους την ανάστασιν, και ο Χριστός και η Πατρίς συναντώνται εν αυτώ ισοπαθείς και ισόθεοι».