Το θηρίο κυκλοφορεί και πάλι ελεύθερο – Φιλελευθερισμός και λαϊκισμός

Πολλοί είναι εκείνοι που με πάθος αναθεματίζουν τον “λαϊκισμό”. Ο Τραμπ, οι μπρέξιτερ, ο Ορμπάν, ο Σαλβίνι στα μάτια τους είναι ηθικά μιαροί, αισθητικά βδελυροί, οιονεί φασίζοντες κ.ο.κ. Ο όρος λαϊκισμός είναι βέβαια απαξιωτικός, η ευστοχία του, όμως, πολύ αμφίβολη. Γιατί να θεωρείται λαϊκιστής ο Τραμπ, που και οι αντίπαλοί του ομολογούν ότι τηρεί με εντυπωσιακή συνέπεια τα όσα υποσχέθηκε; Και όχι, ας πούμε, ο Ομπάμα, που υποσχέθηκε στον πλανήτη περίπου τα πάντα και έπραξε ελάχιστα ή και τα αντίθετα;

Για την οικονομία της συζήτησης, ας παρακάμψουμε, όμως, το ζήτημα της ορολογίας. Και ας δεχτούμε, μάλιστα, εξαρχής ότι οι ανησυχίες των “αντιλαϊκιστών” για το ποιόν των αντιπάλων τους έχουν βάση, ότι οι φόβοι τους είναι πραγματικοί. Στη βασική απορία ωστόσο δεν προσφέρουν απάντηση. Τι γεννά τον “λαϊκισμό”; Διότι παρθενογένεση βέβαια δεν είναι.

Ο φιλόσοφος Ρίτσαρντ Ρόρτυ είχε προβλέψει τον ερχομό του Τραμπ προ εικοσαετίας, δαχτυλοδείχνοντας τους παράγοντες της κατεστημένης πολιτικής που τον καθιστούσαν αναπόφευκτο. Είναι σήμερα αυτοί οι παράγοντες διατεθειμένοι να αλλάξουν στην πρακτική, στην ιδεολογία, στην ρητορική τους κάτι, το παραμικρό, για να τον ανασχέσουν; Έχουν την ελάχιστη έστω πρόθεση να ανακρούσουν πρύμναν; Ή πιστεύουν στα σοβαρά ότι ο “λαϊκισμός” θα ανατραπεί με κατάρες και ξόρκια;

Τα ερωτήματα είναι φυσικά ρητορικά. Είναι οφθαλμοφανές ότι τέτοια διάθεση ή πρόθεση δεν υπάρχει ούτε προβλέπεται, στο άμεσο μέλλον τουλάχιστον, να εκδηλωθεί. Για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι η απληστία. Για όσους έχουν κάνει σύνθημα το “Greed is good!” του Γκόρντον Γκέκο, συμβιβασμός, υποχώρηση δεν μπορεί να υπάρξει. Το δείχνει η εξέλιξη του χρηματοπιστωτικού συστήματος μετά το 2008. Όσο το 1% εξακολουθεί να πλουτίζει ανενόχλητο και η εισοδηματική ψαλίδα να ανοίγει, τόσο περισσότερο θα αυξάνει η απροθυμία των “νικητών της παγκοσμιοποίησης” να προβούν σε παραχωρήσεις.

Στα μάτια τους οι γενικευμένες αντιδράσεις είναι ένα ατύχημα, ένα προσωρινό εμπόδιο, μια απελπισμένη, αλλά καταδικασμένη εξέγερση κάποιων “λουδιτών”. Από την άλλη πλευρά, παρά την απέχθεια μέρους τους προς το πρόσωπό του, ο Τραμπ είναι ένας απ’ αυτούς. Μπορεί να αποδοκιμάζουν τον προστατευτισμό του, όμως επιδοκιμάζουν την φορολογική του πολιτική. Τα μέτρα του επί πλέον εκτονώνουν τις αντιδράσεις στην δράση τους, χωρίς να την αναστέλλουν ουσιαστικά. Άρα τίποτε δεν αποκλείει ότι και μαζί του τελικά θα τα βρουν.

Ο υπαρκτός φιλελευθερισμός

Ο δεύτερος είναι η αφέλεια. Για όσους πιστεύουν ειλικρινά ότι πολιτικοί όπως ο Γιούνκερ ή η Κλίντον υπερέχουν ηθικά, ή έστω αισθητικά από τους “λαϊκιστές” αντιπάλους τους, είναι αφόρητη η νηφάλια διαπίστωση ότι εκείνοι τους άνοιξαν πρώτοι τον δρόμο, ότι χωρίς εκείνους οι δεύτεροι δεν θα υπήρχαν. Όμως, ήδη οι κριτικοί του ολοκληρωτισμού του Μεσοπολέμου, στοχαστές όπως ο Μοργκεντάου, η Άρεντ, ο Καρρ, είχαν υποδείξει τους τότε φιλελεύθερους και την πολιτική τους ως υπαιτίους για την γέννηση του φασισμού. Κοφτότερα απ’ όλους το είχε γράψει η Άρεντ το 1942: «Ο ναζισμός είναι ο γόνος της κόλασης της γνωστής ως φιλελευθερισμός, που μες στην άβυσσό του και ο χριστιανισμός και ο διαφωτισμός θα καταποντιστούν».

Η πρόταση της Άρεντ ισχύει κατά τρεις τουλάχιστον τρόπους:

Πρώτον, ιστορικά. Ο φασισμός είναι κατάσταση διάδοχη του αστικού φιλελευθερισμού (Δημοκρατία της Βαϊμάρης 1919-1933, Ιταλία μετά το 1870). Και για όποιον φέρνει κατά νου το Μεγάλο Κραχ του 1929 και την αθλιότητα που έσπειρε ιδίως στη Μεσευρώπη, φιλελευθερισμός είναι ο υπαρκτός φιλελευθερισμός. Τουτέστιν, ο άναρχος και αποχαλινωμένος καπιταλισμός της εποχής, όχι τα ωραία λόγια των φιλοσόφων και των ιδεαλιστών.

Δεύτερον, δομικά. Ο φασισμός έχει ξεσηκώσει από τον φιλελευθερισμό, αλλά και τον σοσιαλισμό, την θεμελιώδη στάση τους απέναντι στον κόσμο. Την αλαζονική πεποίθηση λ.χ. ότι κατέχει την μόνη και τελειωτική αλήθεια. Ή ακόμη την προσδοκία ότι η Ιστορία βαίνει προς το τέλος της, στην δική του περίπτωση το Χιλιόχρονο Ράιχ, ή το νέο Imperio Romano.

Ακόμη και η μισαλλοδοξία του φασισμού δεν είναι άγνωστη στους σημερινούς liberals, αν αναλογιστεί κανείς τις τελευταίες μεθόδους τους: το φίμωτρο της πολιτικής ορθοέπειας, τους νέους ποινικούς νόμους κατά του φρονήματος, τον αταβιστικό αντικληρικαλισμό, τις ιεραποστολικές εκστρατείες προς τους “αλλόπιστους”, που με το καλό ή το κακό, με “αραβικές ανοίξεις”, παρδαλές επαναστάσεις και βόμβες, πρέπει να προσηλυτιστούν στις Δυτικές αξίες. Τίποτε απ’ αυτά, βέβαια, δεν συμβιβάζεται με την υποτιθέμενη βολταιρική ανοχή τους.

Τρίτον, ανθρωπολογικά. Η έξαρση του άκριτου ατομοκεντρισμού, που βρίσκεται στον πυρήνα κάθε φιλελευθερισμού, και στον καιρό της Άρεντ και σήμερα οδηγεί αναπόδραστα στο ίδιο αποτέλεσμα: στην ενδυνάμωση των φυγόκεντρων, ιδιοτελών τάσεων, στην αποσάθρωση της κοινωνικής συνοχής, στον αποκλεισμό των πλέον αδύναμων από το πολιτικό και οικονομικό σύστημα.

Αυτό πάλι στρώνει τον δρόμο στους επίδοξους “σωτήρες” που, ιδίως στις εποχές της κρίσης, υπόσχονται στις ευρείες λαϊκές μάζες ότι την συνοχή αυτή μπορούν να την αποκαταστήσουν, εν ανάγκη και δια της βίας. Ανάμεσα στην γενικευμένη ανομία της ύστερης φάσης του υπαρκτού φιλελευθερισμού, δηλαδή, και τον ανερχόμενο πολιτικό αυταρχισμό υπάρχει σχέση αιτίου αιτιατού.

Ο λαϊκισμός σε ρόλο θηριοδαμαστή

Ενδεχομένως η Άρεντ θα συμφωνούσε σήμερα με την διάγνωση πολλών ότι ζούμε ήδη σε συνθήκες “προφασιστικές”. Ασφαλώς, όμως, θα συνέδεε τη σημερινή κατάσταση με τον εκτροχιασμό του υπαρκτού φιλελευθερισμού μετά το 1980 και ιδίως μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ο τελευταίος ως αντίπαλο δέος μπορούσε ακόμη να εξαναγκάζει τον πρώτο να αυτοπροβάλλεται ως τιθασευμένος, ως εξανθρωπισμένος οικειοθελώς.

Στη πραγματικότητα, όμως, ήταν το φόβητρο της ΕΣΣΔ που έθεσε τα θεμέλια για την δική μας μεταπολεμική ελευθερία στη Δύση. Ήταν η ελκτική δύναμη των σοσιαλιστικών ιδεών που –όπως ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα– δάμασε το θηρίο και μετέτρεψε τον απάνθρωπο καπιταλισμό του Μάντσεστερ στον φιλάνθρωπο καπιταλισμό του Ρήνου. Τον ίδιο ρόλο του “θηριοδαμαστή”, για να θυμηθώ τον Βέρνερ Ζόμπαρτ, έπαιξε έως τις αρχές του 20ου αιώνα η μοναρχία και η παλαιά τάξη πραγμάτων.

Σήμερα, το θηρίο κυκλοφορεί και πάλι ελεύθερο. Και οι δυτικές κοινωνίες βρίσκονται σε αναζήτηση ξανά “θηριοδαμαστή”. Οι “λαϊκιστές” που εκλέγονται και στις δύο ακτές του Ατλαντικού, αυτό επαγγέλλονται άλλωστε. Παριστάνουν ότι μπορούν να υποδυθούν τον ρόλο του “σωτήρα”. Έχουμε κάθε δικαίωμα να είμαστε δύσπιστοι απέναντί τους, να τους θεωρούμε απατεώνες, ή και μιαρούς εχθρούς. Δεν μπορούμε να υποκρινόμαστε, όμως, ότι τα δεινά, για τα οποία μιλούν, είναι ανύπαρκτα. Ούτε ότι τα δημιούργησαν αυτοί.