Χρόνος, ιστορία και ευτυχία

Κατ’ ουσίαν δεν ενδιαφερόμαστε ούτε για το τι θα γίνει, εάν πετύχουμε αυτό που αυτήν τη στιγμή επιθυμούμε, ούτε για εκείνο που έχει προηγηθεί. Μας έχουν επιβληθεί πρότυπα τελείως υλιστικά, η συμμόρφωση με τα οποία επιτυγχάνεται μέσω πονηρών ελιγμών, που συνήθως καταλήγουν σε βάρος των ομοίων μας…

Να ζήσουμε έστω και για μία στιγμή όπως αυτοί της «ελίτ»! Όμως, μήπως «πήραμε τη ζωή μας λάθος»; Και ποιες θα είναι οι επιπτώσεις της απόκτησης του όποιου “θεαματικού”, που συστηματικώς προβάλλεται και διαφημίζεται; Δεν μας νοιάζει! Αυτά τα ερωτήματα των «γονιών και παππούδων μας» τα έχουμε πια πετάξει στον νοερό “σκουπιδοτενεκέ” που συνεχώς έχουμε πλάι μας, για να ρίχνουμε μέσα οτιδήποτε κοινωνικώς θεωρείται πια “άχρηστο”.

Γιατί λοιπόν οι φοιτητές μας να πάρουν το πτυχίο μέσα στον κανονικό χρόνο των σπουδών τους; Γιατί να ασχοληθούν με τη μελέτη γνωστικών αντικειμένων που δεν προσφέρονται σε ευχερή και γρήγορο πλουτισμό; Γιατί ως λαός να ασχοληθούμε με την ιστορία και το μέλλον αυτής της – έρμης! – Πατρίδας; Τι μάς νοιάζει η καταγωγή και ο αγώνας των προγόνων μας; Εμείς θέλουμε “να ζήσουμε τώρα”! Και όσο για τα πριν και τα μετά… «γαῖα πυρὶ μιχθήτω».

Με λίγα λόγια, ο χρόνος έχει πια δραστικώς συρρικνωθεί και η σημασία του ουσιαστικώς εξαλειφθεί. Και αυτά, επειδή το παρελθόν και το μέλλον έχουν εξοβελιστεί από τη νοητική μας εμβέλεια. Συνακολούθως, έχουμε λησμονήσει ότι το παρόν κατ’ ουσίαν είναι ανύπαρκτο, επειδή μέσα σε μία μόνο στιγμή γίνεται Παρελθόν, καθώς και ότι η γνώση του εαυτού μας παραμένει ανέφικτη, εάν αυτόν δεν τον τοποθετήσουμε σωστά μέσα στην αδιάκοπη ροή γενικώς του χρόνου και ιδιαιτέρως της ιστορίας.

Εφόσον όμως δεν έχουμε το «γνῶθι σεαυτόν», πώς θα καταλάβουμε τι είναι εκείνο που πραγματικά θα μας κάνει ευτυχισμένους; Και εάν δεν έχουμε συνεχή την αίσθηση του παρελθόντος και του μέλλοντος, πώς θα συνειδητοποιήσουμε τη βαθύτερη έννοια και σημασία της ύπαρξής μας; Ας επιχειρηθεί λοιπόν στο εν όψει άρθρο μια σύντομη ανασκόπηση των σχετικών όρων…

Υπάρχει Χρόνος; Το θέμα είχε απασχολήσει τον Εμμανουήλ Μικρογιαννάκη (1935-2020), καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, ο οποίος, μετά από σκέψη και πολλές συζητήσεις, είχε διατυπώσει τον εξής αφορισμό:

«Ναι, χρόνος υπάρχει αλλά μόνο στο μυαλό μας»

Ωραία τα είπε ο αείμνηστος Καθηγητής μας! Πράγματι, η έννοια του χρόνου διαμορφώνεται από τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων σε συνδυασμό με την ακατάπαυστη φθορά που χαρακτηρίζει το σώμα μας και σχεδόν το σύνολο αυτών που το περιβάλλουν. Η Εκκλησία άλλωστε είναι κατηγορηματική: «Πάντα ματαιότης τὰ ἀνθρώπινα ὅσα οὐχ ὑπάρχει μετὰ θάνατον». Κατά συνέπεια, εάν (όπως λέει ο Πυθαγόρας), έχοντας πρώτα υποβληθεί εκουσίως στην αναγκαία μας κάθαρση, ανέλθουμε στον «ελεύθερο αιθέρα», θα έχουμε απαλλαγεί από τη φθορά και θα βρεθούμε σε κατάσταση θέωσης. Περίπου τα ίδια λέγονται και σε χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά η εδώ αναλυτική παρουσίαση όλων των σχετικών αξιωμάτων και αποφθεγμάτων παρέλκει.

Ο Αϊνστάιν βέβαια διακήρυξε πως ο Χρόνος συνιστά διάσταση περίπου όμοια/ανάλογη με τον Χώρο. Αυτό πιθανώς να καταδειχθεί στο μέλλον, αλλά προς το παρόν ας αρκεστούμε στην περίφημη ατάκα του Γούντι Άλεν, ο οποίος, σε ταινία του, δήλωσε το εξής: «Αυτό δεν το καταλαβαίνω. Τι δηλαδή… Άμα με ρωτήσουνε τι ώρα είναι, εγώ θα απαντήσω: τρία μίλια;»

Εξυπακούεται ότι το ζήτημα του Χρόνου είχε απασχολήσει και τον Πλάτωνα. Και τα εν προκειμένω πλατωνικά συμπεράσματα εξέθεσαν και σχολίασαν οι Νεοπλατωνικοί, κορυφαίος των οποίων υπήρξε ο Πλωτίνος (204-270 μ.Χ.). Αυτός – κατά την προσφυέστερη ερμηνεία των συχνά δυσνόητων απόψεών του – επεξήγησε ότι, σαν άνθρωποι που επιδιώκουμε την ευδαιμονία, είμαστε δέσμιοι τόσο του Παρελθόντος όσο και του Μέλλοντος, που συναποτελούν ενότητα ουσιαστικώς αδιάσπαστη.

Η συνειδητοποίηση όμως αυτής της ενότητας δεν συνεπάγεται τη συνέχιση της ευδαιμονίας που τυχόν είχαμε στο παρελθόν. Και αυτό, επειδή η ψυχή μας, έχοντας εκπέσει από την Αιωνιότητα, το μόνο που μπορεί να επιτύχει είναι η κατανόηση του ότι ο Χρόνος συνιστά «αντανάκλαση της Αιωνιότητας», της οποίας το εύρος μόνο στιγμιαίως μπορούν να εννοήσουν όσοι συστηματικώς διαβιούν ενάρετα.

Πριν από τους Νεοπλατωνικούς πάντως, ο Πολύβιος (202-120 π.Χ.) μας δίδαξε ότι, αν και η διαιώνιση της ευδαιμονίας είναι ανέφικτη, η γνώση του παρελθόντος επιφέρει αποφυγή σφαλμάτων που παλαιότερα είχαν αποτρέψει την ευτυχία. Νά λοιπόν γιατί οι άνθρωποι πρέπει να μελετάμε την Ιστορία, συνεχώς προσπαθώντας να βρούμε στο Παρελθόν τα αίτια της δυστυχίας μας, να τα συνδέσουμε με το Παρόν και να δομήσουμε – κατά το ανθρωπίνως δυνατόν! – ένα ευτυχές Μέλλον.

Αυτό άλλωστε σημαίνει η λέξη «Ἱστορία», η κυριολεκτική έννοια της οποίας είναι «Γνώση». Πρόκειται, με λίγα λόγια, για την κατ’εξοχήν Γνώση, χάρη στην οποία ο άνθρωπος έρχεται σε αυτογνωσία και, συνακολούθως, λογικώς επιζητάει “στιγμές ευτυχίας”: «Ὄλβιος ὅς ἱστορίας ἔσχεν μάθησιν.»

Έχοντας αυτά κατά νουν, μπορούμε να εμβαθύνουμε και σε επισήμανση Νεοέλληνα, που αδίκως θεωρείται μόνο ευθυμογράφος, ενώ υπήρξε και στοχαστής βαρυσήμαντος. Πρόκειται για τον Νίκο Τσιφόρο (1909-1970). Αυτός, περιγράφοντας τους ναύτες του Έκτου Στόλου των ΗΠΑ, που κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 αναστάτωναν τον Πειραιά (Τρούμπα κ.τ.λ.), έκανε δύο διαπιστώσεις – τη μια πιο σπουδαία από την άλλη:

1. Όποτε έχεις να κάνεις με Αμερικανούς, μη σκοτίζεσαι να μάθεις το όνομα του καθένα από αυτούς.Φώναζε «Τζο» και θα σε ακούνε όλοι.
2. Οι Αμερικανοί δεν ενδιαφέρονται ούτε για το παρελθόν ούτε για το μέλλον. Τους ενδιαφέρει μόνο το – δικό τους- παρόν.

Με άλλα λόγια, ο Τσιφόρος εννοούσε ότι οι γηγενείς των ΗΠΑ, παρά τη θεαματική τους ισχύ, στην ουσία συναποτελούν “μάζα ανθρώπων” τους οποίους, εάν όχι αποκλειστικώς οπωσδήποτε κυρίως, ενδιαφέρει η στιγμιαία επιτυχία – και δη η υλική. Carpe diem (= απόλαυσε την ημέρα), όπως διασάλπισε και ο Ντάστιν Χόφμαν/Dustin Hoffman. Εν ολίγοις, ο χρόνος για αυτούς συρρικνώνεται στο “τώρα” με αποτέλεσμα τη δραστική συσκότιση του παρελθόντος και την οιονεί απαξίωση του μέλλοντος.

Το γιατί συμβαίνει αυτό μπορεί να εντοπιστεί στο πνεύμα που γενικώς διέπει το Σύνταγμα των ΗΠΑ: «Ο κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στην ευτυχία». Ξέρει όμως ο «κάθε άνθρωπος» πού θα βρει την ευτυχία; Σε τι έγκειται η ευτυχία την οποία δικαιούται; Αδυνατώντας να απαντήσει στα ερωτήματα αυτά, ο Ντε Γκωλ κατέληξε στον εξής απαισιόδοξο αφορισμό: «Le bonheur? Ça n’existe pas!» (= Ευτυχία; Αυτό δεν υπάρχει!)

Αυτογνωσία και αληθινή ευτυχία

Το «γιατί δεν υπάρχει ευτυχία» μας το έχουνε πει οι Αρχαίοι μας καθώς και οι πρώτοι Χριστιανοί φιλόσοφοι: «Γνῶθι σεαυτόν» μας υπέδειξε ο Σωκράτης, οι μαθητές και επίγονοί του. Και ο Ιερός Αυγουστίνος, επιχειρώντας την «ἐν Χριστῷ» αναμόρφωση της πλατωνικής Πολιτείας, εξήγησε ότι, εάν πρώτα δεν γνωρίσουμε καλά τον εαυτό μας και δεν συνειδητοποιήσουμε τη βαθύτερη ουσία της γύρω μας πραγματικότητας, ματαιοπονούμε κυνηγώντας την – ούτως ή άλλως προσωρινή – ευτυχία μας. Εξ και η ευαγγελική ρήση: «Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντὸς ὑμῶν έστί» καθώς και το μουσουλμανικό : «Το πιο δύσκολο τζιχάντ [= ιερός πόλεμος] είναι εναντίον του ίδιου σου του εαυτού.»

Σήμερα όλα αυτά έχουν, όπως ήδη επισημάνθηκε, πεταχτεί στον νοητό “σκουπιδοτενεκέ” που περίπου όλοι μας συστηματικώς χρησιμοποιούμε. Και την ευθύνη για αυτήν την κατάσταση την έχει το σημερινό πολιτικοκοινωνικό καθεστώς. Ο Μέγας Φώτιος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (858-867,877-886), μάς έχει προειδοποιήσει: «Ο τρόπος διαβίωσης των εξουσιαστών γίνεται νόμος για τους υπηκόους». Και ακόμα: «Η ικανότητα του κυβερνήτη έγκειται στη μετατροπή της Πολιτείας από διεφθαρμένη σε χρηστή».

Εφόσον, λοιπόν, το κράτος μας έχει μεταβληθεί σε συνασπισμό φορέων πασιφανώς κερδοσκοπικών, τι να περιμένει κανείς από τους τωρινούς Νεοέλληνες; Έτσι εξηγείται και ο εκφυλισμός της κατ’εξοχήν γνώσης, δηλαδή της Ιστορίας. Η μελέτη και δημοσίευση των αρχειακών πηγών έχει σταματήσει, οι αρχαιολογικοί χώροι αντιμετωπίζονται αποκλειστικώς ως “πηγές εσόδων” και η ανασκόπηση της εθνικής μας μνήμης έχει αναχθεί σε περιστασιακή διασάλπιση «φουσκωμένων λόγων» – με σκοπό τον εφησυχασμό της λαϊκής μάζας.

Και το αναπόφευκτο συμπέρασμα: Εάν δεν αλλάξουμε, κυριολεκτικώς θα “συφοριαστούμε”.