Υπόθεση Ελένης Παπαδάκη – Μια δραματική εκτέλεση 76 χρόνια πριν

Γράφει ο Δημοσθένης Κούκουνας

Μεγάλη ηθοποιός; Μεγάλη τραγωδός; Μόνο; Η Ελένη Παπαδάκη υπήρξε ίσως η μεγαλύτερη Ελληνίδα ηθοποιός της σύγχρονης ιστορίας – σύμφωνα με την κρίση κοινού και κριτικών που είχαν τη δυνατότητα να μαγευτούν από την ερμηνεία της, αλλά και όσων ειδημόνων θα μπορούσαν να αποτιμήσουν το ανυπέρβλητο και πολυσύνθετο ταλέντο της. Με το πρόσθετο στοιχείο, ότι ο τραγικός και βίαιος θάνατος την βρήκε σε ηλικία μόλις σαράντα ετών και συνεπώς θα είχε πολλά ακόμη να προσφέρει στα επόμενα χρόνια…

Συμπληρώνονται εβδομήντα πέντε ακριβώς χρόνια από το έγκλημα εκείνο και ως Έλληνας πολίτης λυπούμαι που δεν έχει διερευνηθεί εξαντλητικά, όχι μόνο ως προς τους θύτες, τους φυσικούς και ηθικούς αυτουργούς, αλλά και ως προς τα ελατήρια όσων το σκηνοθέτησαν, το μεθόδευσαν και τελικώς το εκτέλεσαν.

Αν δεχόμαστε ότι η Ιστορία διδάσκει, η πρώτη προϋπόθεση είναι η διακρίβωση της ιστορικής αλήθειας. Και εδώ δεν έχουμε απλώς την υλοποίηση μιας κακουργηματικής πράξης, ούτως ή άλλως καταδικαστέας, αλλά και μιας ηθικά κολάσιμης συκοφαντικής εκστρατείας εις βάρος του θύματος που αναπαράχθηκε συστηματικά πριν, αλλά και μετά από τη δολοφονία της.

Ακόμη και έως σήμερα ακούγονται ισχυρισμοί ψευδείς και κακοήθεις μεν, καθόλου μα καθόλου πειστικοί, αλλά ψελλίζονται. Μπορεί η βάρβαρη εκείνη δολοφονία να εντάσσεται στο πλαίσιο της έξαρσης των Δεκεμβριανών και να είναι γνωστοί οι αυτουργοί, αλλά από εκεί και πέρα τα προηγούμενα στάδια της εξόντωσης της μεγάλης Ελληνίδας ηθοποιού συσκοτίζονται. Δεν είναι αδιαμφισβήτητο ποιο ακριβώς ήταν το πρόσωπο έδωσε τη διαταγή της εκτέλεσης.

Ο καθ’ ομολογίαν φυσικός αυτουργός δικάσθηκε, καταδικάσθηκε εις θάνατον και εκτελέσθηκε. Ο προϊστάμενός του όμως, εκείνος που διέταξε το έγκλημα δεν έδωσε ποτέ λόγο. Εν μέσω πολλών ασαφειών και αντιφάσεων, μεταγενέστερα έχει προβληθεί με προφανή σκοπιμότητα η εικόνα ότι επρόκειτο περί του τοπικού διοικητή της πολιτοφυλακής, ο οποίος μάλιστα εκτελέσθηκε από τους δικούς του με την αφορμή αυτής της δολοφονίας ή άλλες ενέργειες.

Η ηθική σπίλωση

Υπάρχει όμως και ένα προγενέστερο στάδιο, εκείνο της ηθικής σπίλωσης της Ελένης Παπαδάκη από τους συναδέλφους της κατά το περίφημο “λαϊκό δικαστήριο” που έστησαν οι ίδιοι οι συνάδελφοί της ηθοποιοί. Το αποτελούσαν τέσσερις γνωστοί ηθοποιοί (Αιμ. Βεάκης, Σπ. Πατρίκιος, Θ. Μορίδης, Χρ. Τσαγανέας) και ένας άγνωστος (Π. Καραβουσάνος). Την καταδίκασαν κατηγορώντας την όχι για συγκεκριμένες πράξεις που θα μπορούσαν να εκληφθούν ως προδοτικές, αλλά την ονόμαζαν ως “φιλενάδα του Ράλλη” και ως συγχρωτιζόμενη με Γερμανούς αξιωματικούς. Η ποινή ήταν η διαγραφή της από το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών.

Αυτό το “λαϊκό δικαστήριο” κατά τη διάρκεια γενικής συνέλευσης του συνδικαλιστικού οργάνου, ακολούθησαν αρχαιρεσίες ανάδειξης νέας διοίκησης. Μέχρι τότε πρόεδρος ήταν ο διορισμένος από την κυβέρνηση Μεταξά Σπύρος Πατρίκιος, ο οποίος στην τελευταία περίοδο της Κατοχής μεταστράφηκε και έγινε αριστερός.

Στις εκλογές που ακολούθησαν το νέο προεδρείο αποτελέσθηκε από ανθρώπους της άλλης παράταξης, με επικεφαλής τον Νίκο Δενδραμή, ο οποίος ήταν στενός φίλος της Ελένης Παπαδάκη και ο οποίος μάλιστα στο προηγηθέν “λαϊκό δικαστήριο” ήταν από εκείνους που την υποστήριξαν θερμά πριν εκδοθεί “διά βοής” και πραξικοπηματικά η διαγραφή της.

Φυσικά το αν ήταν ή δεν ήταν “φιλενάδα του Ράλλη”, του κατοχικού πρωθυπουργού, δεν θα μπορούσε να έχει καμιά αξία για μια τέτοια καταδίκη. Αλλά δεν υπάρχει καμιά τέτοια μαρτυρία, καμιά τεκμηρίωση, καμιά επιβεβαίωση μιας παρόμοιας ερωτικής σχέσης, είτε με τον Ράλλη είτε με κάποιον Γερμανό αξιωματικό.

Ούτε η Ελένη Παπαδάκη είχε κάποιου άλλου είδους στενό δεσμό με τους κατακτητές ή είχε προβεί σε κάποια δήλωση ή εκδήλωση μειοδοτική ή προδοτική. Εντελώς αντίθετα μάλιστα, είχε χρησιμοποιήσει όποια ισχυρή γνωριμία διέθετε για τη διάσωση διωκομένων Ελλήνων. Πάνω από τριάντα περιπτώσεις υπάρχουν για τέτοιες σωστικές ενέργειες, αναρίθμητες δε άλλες που βοήθησε ανθρώπους στην καθημερινή επιβίωσή τους.

Αποκήρυξη Ζαχαριάδη

Το παράδοξο είναι ότι η Παπαδάκη δεν ήταν φανατισμένη πολιτικά, είτε υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς. Θα λέγαμε ότι ήταν “απολιτίκ”, αφιερωμένη στην τέχνη της, χωρίς να σημαίνει ότι δεν είχε πολιτική άποψη, που όμως δεν την δημοσιοποιούσε, αν και εύκολα μπορεί να εικάσει κανείς την τοποθέτησή της. Ωστόσο η πρώτη στοχοποίησή της άρχισε συστηματικά ένα χρόνο νωρίτερα, τον Οκτώβριο του 1943, από μια αντιστασιακή εφημερίδα της δεξιάς, το “Ελληνικόν Αίμα”.

Από το σημείο εκείνο άρχισε η ηθική δολοφονία της, που τα ορατά ελατήρια έμειναν άγνωστα, αλλά προφανώς θα έπρεπε να ενταχθούν στη ζηλοφθονία κάποιων συναδέλφων της που υπέβλεπαν την πρωτοκαθεδρία της στον χώρο της τέχνης. Αυτή είναι η επικρατέστερη εκδοχή, όπως άλλωστε και η ίδια η Ασπασία Παπαθανασίου έχει εμμέσως παραδεχθεί στις αναμνήσεις της.

Το άγος αυτού του εγκλήματος το επεσήμανε και το αποκήρυξε ο ίδιος ο Νίκος Ζαχαριάδης, ενώ τα κατώτερα εκτελεστικά όργανα είτε σιώπησαν είτε προσπάθησαν ανεπιτυχώς να συσκοτίσουν την όλη εικόνα. Στις 22 Δεκεμβρίου συμπληρώθηκαν ακριβώς εβδομήντα πέντε χρόνια από τη δολοφονία της μεγαλύτερης ίσως Ελληνίδας ηθοποιού στη σύγχρονη εποχή. Η κηδεία της έγινε στις 28 Ιανουαρίου 1945, καθώς το πτώμα της βρέθηκε σε ομαδικό τάφο στα διυλιστήρια της Ούλεν, με συμμετοχή των γνωστότερων ηθοποιών της εποχής και άλλων προσωπικοτήτων στο πένθος, ενώ τηρήθηκε σιγή ενός λεπτού στη μνήμη της κατά τις παραστάσεις εκείνης της ημέρας σε όλα τα αθηναϊκά θέατρα…

---

Μπορείτε να μάθετε πολλά άγνωστα σημεία στη νέα δημοσιευμένη έρευνα του Δημοσθένη Κούκουνα: “Ελένη Παπαδάκη. Τραγωδία και μύθος” εκδόσεις ARISTON BOOKS. Το βιβλίο συνοδεύεται και με σπάνιο πλούσιο φωτογραφικό υλικό.