200 χρόνια από την Εθνοσυνέλευση που οδήγησε στον εμφύλιο

Η Εθνοσυνέλευση του Άστρους (29 Mαρτίου – 18 Απριλίου 1823) στην ουσία εγγράφεται στην πορεία προς την ολέθρια εμφύλια σύγκρουση. Σύμφωνα με την εικόνα που δίνουν οι περισσότερες πηγές, ήδη πριν από το Άστρος έχουν διαμορφωθεί δύο στρατόπεδα, ένα υπό Κολοκοτρώνη (Μοριάς, με την συμμαχία των Καραϊσκάκη-Ανδρούτσου) και ένα υπό τους Προκρίτους του Μοριά και των Νήσων και τους Φαναριώτες, με ιθύνοντα νόα τον Μαυροκορδάτο.

Οι πρόκριτοι, πολιτικοί, Φαναριώτες κλπ. επεδίωκαν να ανακτήσουν τον έλεγχο των εξελίξεων, να περιορίσουν την ισχύ του Κολοκοτρώνη και να θεσπίσουν αδύναμη κεντρική κυβέρνηση (γράφει ο Παπαρηγόπουλος στο οικείο κεφάλαιο «ίνα οι προεστώτες πράττωσιν εν ταις επαρχίαι αυτών ό,τι άν βούλωνται»). Αντιθέτως οι οπλαρχηγοί, έχοντας τις αδιαμφισβήτητες δάφνες των Δερβενακίων, ήθελαν να περιορίσουν τους πολιτικούς σε ένα είδος επιμελητείας. Λόγω της συντριβής των Τούρκων, κατά τα έτη 1923-4 δεν υπήρχε εξωτερικός κίνδυνος συσπειρωτικός των επανασταστημένων Ελλήνων. Μετά την πρώτη νικηφόρα φάση της Επανάστασης, έχει έρθει η ώρα του (γνωστού στην ελληνική κοινωνία διαχρονικά) εσωτερικού ξεκαθαρίσματος των λογαριασμών.

Ο Κολοκοτρώνης, με την ανδρεία του, την προσωπικότητά του, την ιδιοφυία και την στρατηγική του σκέψη, διέσωσε την Επανάσταση στα Δερβενάκια, αβοήθητος από όσους συνασπίζονταν τώρα εναντίον του. Εκτός από τον Κρεββατά και ορισμένους προεστούς της νότιας Πελοποννήσου, οι υπόλοιποι αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην εποποιία του Ιουλίου του 1922. Το δυσθεώρατο ύψος του Αρχιστρατήγου που συνέτριψε την Οθωμανική αυτοκρατορία έπρεπε τώρα να “κοντύνει”, κατά την πάγια ελληνική τακτική (Μιλτιάδης, Θεμιστοκλής, Αριστείδης κλπ.). Η κατάλληλη ευκαιρία επρόκειτο να είναι η Εθνοσυνέλευση του Άστρους.

Το Ναύπλιο, που είχε αρχικά επιλεγεί για να πραγματοποιηθεί η Συνέλευση, απορρίφθηκε, καθώς εθεωρείτο “τόπος μερικός”, δηλαδή κομματικός, υπό την απόλυτο επιρροή του Κολοκοτρώνη. Βέβαια ο Παπαρρηγόπουλος γράφει ότι η Διοίκηση, που είχε κατά την κάθοδο του Δράμαλη καταφύγει έντρομη στους Μύλους και μετά στην Ερμιόνη, προσπάθησε αρχικώς να μεταβεί στο Ναύπλιο, αλλά την εμπόδισε ο φρούραρχος Πλαπούτας (κατά τον Παπαρρηγόπουλο με εντολή του Κολοκοτρώνη). Έτσι, επιλέχθηκε τελικά το Άστρος για την Εθνοσυνέλευση ως “τόπος του Έθνους”, δηλαδή τόπος ουδέτερος, που δεν ανήκε σε κομματικές φατρίες. Κολοκοτρώνης (απομνημονεύματα): «Αι επαρχίες ετοίμαζαν τους Πληρεξουσίους δια την β΄ συνέλευσιν. Τους έγραφα να έλθουν να γίνη η συνέλευσις εις το Ναύπλιον. Το κόμμα των αρχόντων δεν ήθελε να έλθη εκεί, πρώτο διότι ήτο φρούριον και δεύτερο διότι το είχα εγώ». Έτσι κατέληξαν στο Άστρος.

Το κλίμα γενικότερα ήταν τοξικό, προοίμιο του επακολουθήσαντος εμφυλίου πολέμου. Ο Κολοκοτρώνης πήγε πρώτα στην Τρίπολη και συμφώνησε με Μαυρομιχάλη και Γερουσία, που βρίσκονταν εκεί, να διατηρηθεί η Γερουσία και η Αρχιστρατηγία του. Αλλά ο Μαυρομιχάλης αθέτησε την συμφωνία προκειμένου να γίνει πρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης.

Κολοκοτρώνης και Τρικούπης

Στον τόπο της συνέλευσης άρχισαν να προσέρχονται τα μέλη της κυβέρνησης και οι πληρεξούσιοι των επαρχιών από τις αρχές Μαρτίου. Κολοκοτρώνης: «Εκεί είμεθα φανερά χωρισμένοι εις δύο κόμματα, το ένα ελέγετο των Προεστών και το άλλο του Κολοκοτρώνη. Των Προεστών ήτον οι περισσότεροι, ήτον 150 πληρεξούσιοι και 6000 στρατιώτες. Εγώ είχα τον Οδυσσέα, τον Μούρτζινο και άλλους 40 πληρεξουσίους με 800. Αυτοί έφεραν στρατιώταις γιά να υποστηρίξουν την γνώμην τους με την δύναμιν και εγώ με την δύναμιν εγύρευα να τους ανατρέψω την γνώμην. Εμείς εκαθόμεθα εις τα Μελεγγίτικα κονάκια και εκείνοι εις τα Αγιαννίτικα, μία τουφεκιά μακρυά. Εκείνοι έκαμναν συνεδρίασιν και ημείς δεν επηγαίναμε.» Οι δύο πλευρές επικοινωνούσαν με αντιπροσώπους.

Τρικούπης: «Ανώμαλα, άτακτα και επίφοβα ήσαν τα πάντα εν τη παρούση συνελεύσει.» Αυτόκλητοι και αυτονονιμοποίητοι εκπρόσωποι, υπεράριθμοι, αγανακτισμένοι οπλαρχηγοί κλπ. Τριπλάσιοι από την Επίδαυρο. Οι εκπρόσωποι της δυτικής Ελλάδος τελούσαν υπό την επιρροή του Μαυροκορδάτου και συμμάχησαν με τους προεστούς και τους νησιώτες. Από την άλλη, Κολοκοτρώνης, Ανδρούτσος, Υψηλάντης. Οι οπλαρχηγοί, επισημαίνει ο Τρικούπης, ήθελαν να περιορίσουν τους πολιτικούς σε ένα είδος επιμελητείας, ενώ οι πολιτικοί ήθελαν να έχουν την εξουσία. Οι συνεδριάσεις έγιναν στην ύπαιθρο, «μέσα εις ένα περιβόλι», σύμφωνα με τον Κολοκοτρώνη.

Η παράταξη των προεστών προσήλθε, σύμφωνα με τον Κολοκοτρώνη, με πρόθεση να απομειώσει την ισχύ του Κολοκοτρώνη και να οικειοποιηθεί τις οθωμανικές γαίες. Ο Κολοκοτρώνης θεώρησε υπερβολικό τον αριθμό των πληρεξουσίων αλλά τελικώς δέχθηκε με παρέμβαση του Ζαίμη να υπογράψει τον διορισμό 150 βουλευτών. Πρόεδρος εξελέγη ο Πετρόμπεης, αντιπρόεδρος ο Βρεσθένης Θεοδώρητος, αρχιγραμματεύς ο Νέγρης και φρούραρχος ο Γιατράκος. Επεβλήθη πλήρως το κόμμα των πολιτικών.

Η συνέλευση αναγνώρισε το Σύνταγμα της Επιδαύρου, -κατήργησε τις τοπικές αρχές Πελοποννήσου, Ανατολικής και Δυτικής Χέρσου Ελλάδος. Ακολούθως κατήργησε την Αρχιστρατηγία. Διέταξε τον Κολοκοτρώνη να παραδώσει το Ναύπλιο, αλλά ο Κολοκοτρώνης αρνήθηκε λέγοντας ότι θα το παραδώσει προσεχώς με εντολή της κυβέρνησης. Μάλιστα ο γραμματικός του Κολοκοτρώνη Φωτάκος στα Απομνημονεύματά του γράφει ότι η Συνέλευση διέταξε τους ενόπλους οπαδούς της να χτυπήσουν τον Κολοκοτρώνη, αλλά το εμπόδισε ο Αναγνωσταράς με το επιχείρημα ότι «τα χονδρά δένδρα δεν κόβονται ευθύς αλλά πρώτα τα ξεφλουδάνε απ’ έξω από τον κορμόν».

Πολιτικοί κατά στρατιωτικών

Ο Φωτάκος παρουσιάζει μία εκ των έσω εικόνα, πολύ ζοφερότερη. Αναφέρει καταιγισμό συκοφαντικών ενεργειών εις βάρος του Κολοκοτρώνη, επιχείρηση μαζικής εξαγοράς οπαδών του, προτροπή του Ανδρούτσου προς τον Κολοκοτρώνη να εξοντώσουν τους πολιτικούς και άρνηση του Κολοκοτρώνη. Η εικόνα περιπλέκεται με υπόνοιες του Φωτάκου γιά εμπλοκή κορυφαίων προεστών στην προηγηθείσα στα τέλη του 1822 δολοφονία του Κρεββατά-στενού φίλου και συμμάχου του Κολοκοτρώνη. Επίσης αναφέρει απόφαση των οπλαρχηγών να εφορμήσουν στα Αγιαννίτικα Καλύβια, να διαλύσουν δια της βίας της Εθνοσυνέλευση και να εξοντώσουν τους πολιτικούς, που εμποδίστηκε από τον Υψηλάντη. Γενικώς περιγράφει ένα καθαρά εμφυλιοπολεμικό κλίμα.

Στις 13 Απριλίου 1823, επικυρώθηκε και εν μέρει αναθεωρήθηκε το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, το Σύνταγμα το οποίο είχε ψηφιστεί την 1η Ιανουαρίου 1822 από την Α’ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου. Με την καταλυτική παρέμβαση του Κολοκοτρώνη, την οργή του λαού και των ενόπλων, απετράπη η εκποίηση των εθνικών γαιών -κτημάτων, που άφηναν πίσω τους οι Τούρκοι, που επεδίωκαν οι προεστοί ως αποζημίωση για την (πράγματι τεράστια και καθοριστική) οικονομική προσφορά τους στον Αγώνα. Το αναθεωρημένο Σύνταγμα διατήρησε πάντως τον πρωτοποριακό για την εποχή του δημοκρατικό χαρακτήρα της Επιδαύρου.

Η Εθνοσυνέλευση εξέλεξε Νομοτελεστικόν με πρόεδρο τον Πετρόμπεη και Αρχιγραμματέα και υπουργό Εξωτερικών τον Μαυροκορδάτο και μέλη τους Χαραλάμπη, Ζαϊμη και Μεταξά. Στην ουσία η κυβερνητική εξουσία περιήλθε στον έλεγχο του έμπειρου Φαναριώτη μηχανορράφου και συμμάχου της βρετανικής πολιτικής Μαυροκορδάτου.

Η παράταξη των στρατιωτικών, δηλαδή ο Κολοκοτρώνης, ο Υψηλάντης και μαζί τους ο Δεληγιάννης (που συνήψε σύμφωνο γάμου με τον Κοκολοκοτρώνη για λογαριασμό των παιδιών τους), έχοντας μειοψηφήσει και θεωρώντας εμπαιγμό την Τροιζήνα, συγκεντρώθηκε στην Σιλήμνα της Καρύταινας. Εκεί αναδύθηκε το αίτημα για συγκρότηση άλλης εθνοσυνέλευσης. Μαζί τους συνετάγη ο Νέγρης (φαναριώτης και πολιτικός ανταγωνιστής του Μαυροκορδάτου), που αν και αρχιγραμματέας της Τροιζήνας δεν συμπεριελήφθη στην κυβέρνηση των πολιτικών.

Οι πολιτικοί, για να προλάβουν την έκρηξη, προσέφεραν στον Κολοκοτρώνη μία θέση στο νομοτελεστικό που παρέμενε κενή. Οπότε ο Κολοκοτρώνης διορίστηκε Αντιπρόεδρος και ο γυιός του Πάνος φρούραρχος του Ναυπλίου. Προκειμένου να προασπίσει την εθνική ενότητα, ο Κολοκοτρώνης είχε κάνει αλλεπάλληλους συμβιβασμούς, είχε υπογράψει το Σύνταγμα της Τροιζήνας, και τώρα με την αποδοχή της θέσης Αντιπροέδρου ήρθε σε σύγκρουση με τους φίλους, συγγενείς του, ακόμα και με τον Πλαπούτα. Η παράταξη των στρατιωτικών ουσιαστικώς διαλύθηκε. Ο Νέγρης απεβίωσε από την λύπη του (κατά τον Φωτάκο) και άφησε το πεδίο ελεύθερο στον Μαυροκορδάτο.

Ακολουθεί ο εμφύλιος πόλεμος.