Από τι πέθαιναν οι πρόγονοι του Αγαμέμνονα

Μέχρι οι αγροτικές κοινωνίες να σταθεροποιηθούν -τηρουμένων των αναλογιών πάντα στο θέμα του τι σημαίνει “σταθεροποίηση”- οι άνθρωποι πέθαιναν από ένα σωρό ασθένειες που σταδιακά ο άνθρωπος κατάφερε να καταπολεμήσει. Αρκεί να κολλούσαν φυματίωση ή να έπεφταν από ένα δέντρο ή να τραυματίζονταν σε μια μάχη. Πολλοί ιοί δεν υπήρχαν τότε, όμως υπήρχαν μικρόβια και οι λοιμώξεις απόβαιναν συχνά μοιραίες. Άλλοι πέθαιναν από πείνα και από έλλειψη βασικών βιταμινών.

H υπέρταση, ο καρκίνος και ο διαβήτης φαίνεται πως ήταν σπάνια αιτία θανάτου από ό,τι δείχνουν οι περισσότερες μελέτες, αν και επιστημονική βεβαιότητα δεν μπορεί να υπάρχει επ’ αυτού γιατί στα οστά τόσο παλαιών εποχών το DNA που έχει απομείνει και που μπορεί να διερευνηθεί αξιόπιστα, είναι ελάχιστο.

Οι παθήσεις και οι μοιραίες ασθένειες που τους ταλαιπωρούσαν όταν πια εγκαταστάθηκαν σε μόνιμους οικισμούς και άλλαξε δραματικά ο τρόπος ζωής, αιφνιδίασε τον περίπλοκο ανθρώπινο οργανισμό. Η μετάβαση δεν ήταν δυνατόν να είναι εύκολη για την υγεία τους. Άρχισαν να εμφανίζονται ασθένειες που οι μακρινοί πρόγονοί τους δεν είχαν, γιατί οι τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί είχαν πολύ περισσότερες μετακινήσεις από τους αγρότες, κατανάλωναν πολύ περισσότερες πρωτεΐνες και ζούσαν σε μικρές κοινότητες.

Στα χρόνια του Αγαμέμνονα πλέον λογικά καταγράφεται βελτίωση της υγείας των ανθρώπων λόγω των βελτιωμένων συνθηκών διαβίωσης, αλλά κυρίως γιατί πλέον οι κοινότητες είχαν αρχίσει πια να αναπτύσσουν αντισώματα που οι κυνηγοί τροφοσυλλέκτες πρόγονοί τους δεν είχαν, ούτε τα είχαν οι πρώτοι αγρότες για αιώνες ολόκληρους.

Το “σοκ υγείας”

Όταν πρωτο-εγκαταστάθηκαν σε σχετικά μόνιμους οικισμούς και άρχισαν τις αγροτοκαλλιέργειες, οι Έλληνες αλλά και όλοι οι λαοί στις αντίστοιχες φάσεις, υπέστησαν ένα σοκ υγείας: ξαφνικά ζούσαν σε μόνιμους οικισμούς με μεγάλη πυκνότητα σε σύγκριση με το παρελθόν και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα περισσότερες λοιμώξεις, τόσο από σοβαρά αφροδίσια νοσήματα όσο και από άλλα μεταδιδόμενα, ενώ άλλαξαν δραστικά και διαιτολόγιο.

Το “καλό” ήταν ότι άρχισαν να αναπτύσσουν αντισώματα, όμως όχι όλοι. Οι αδύναμοι οργανισμοί πλήρωσαν -όπως πάντα- το τίμημα σε αυτή τη μεταβατική για την υγεία των κατοίκων της Ελλάδας εκείνο το διάστημα. Οι επόμενοι βγήκαν πιο οπλισμένοι. Οι πρόγονοι του Αγαμέμνονα δεν είχαν  να τα βάλουν μόνον με ιούς που ήταν σπανιότατοι για τους κυνηγούς και τους μετακινούμενους πληθυσμούς. Παράλληλα, στην μόνιμη εγκατάστασή τους άρχισαν πλέον να τρώνε λιγότερο κρέας και πολλούς υδατάνθρακες (φρούτα, ψωμιά, αλεύρια κάθε είδους κ.λπ.). Παρουσιάστηκαν σοβαρές ελλείψεις βιταμινών και ιχνοστοιχείων, κάτι που είχε και μοιραίες συνέπειες για άγνωστο ποσοστό του πληθυσμού.

Σκελετοί με ενδείξεις κυριολεκτικού υποσιτισμού δεν έχουν βρεθεί στην Ελλάδα, αλλά έχουν βρεθεί σκελετοί που δείχνουν σοβαρές ελλείψεις σε συγκεκριμένες βιταμίνες και μέταλλα, και οστά με παθήσεις που οφείλονται στις ελλείψεις αυτές. Η συνύπαρξη με πολλούς ανθρώπους πλέον σε μικρούς και κλειστούς οικισμούς, είχε σαν αποτέλεσμα και τα τραύματα να έχουν βαρύτερη εξέλιξη, καθώς κυκλοφορούσαν στις επιφάνειες περισσότερα μικρόβια απ’ όσα παλιότερα.

Όμως το “χαστούκι” που έφαγε ο ανθρώπινος οργανισμός τότε, ήταν βασικά η μεγάλη διατροφική αλλαγή, που έφερε και ένα κύμα αναιμίας. Οι άνθρωποι παράλληλα αντιμετώπισαν και για πρώτη φορά ζωονόσους, γιατί είχαν πλέον οικόσιτα ζώα. Η φυματίωση ήταν συνήθως θανατηφόρα μολυσματική ασθένεια τότε. Την εποχή εκείνη η πιο σοβαρή της μορφή εκτός από τις πνευμονικές επιπλοκές, ήταν ότι έπληττε συχνότερα την σπονδυλική στήλη. Αυτή η ασθένεια εκτιμάται ότι μεταδόθηκε στον άνθρωπο από εξημερωμένα βοοειδή. Για την ανάπτυξη πολλών ασθενειών έφταιγαν και οι συνθήκες διαβίωσης, καθώς για πρώτη φορά πολλοί άνθρωποι ζούσαν σε οικισμούς χωρίς αποχέτευση και συχνά σημειωνόταν μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα και μολύνονταν νερό και τρόφιμα από μικρόβια κοπράνων, ανθρώπων και ζώων.

Οι θάνατοι των προγόνων του Αγαμέμνονα

Πρέπει πάντως να σημειώσουμε ότι δεν υπάρχει επιστημονική έρευνα που να δείχνει ότι οι αγρότες πέθαιναν νέοι σε υψηλότερο ποσοστό από τους τροφοσυλλέκτες, καθώς οι πρόγονοι των αγροτών αντιμετώπιζαν πολύ περισσότερους κινδύνους με πολύ λιγότερες γνώσεις. Ξέρουμε δηλαδή ότι οι αγρότες και μόνιμα εγκατεστημένοι κτηνοτρόφοι αντιμετώπισαν μια απότομη μετάβαση με συνέπειες για την υγεία τους, όμως δεν υπάρχουν στοιχεία που να συγκρίνουν τα αίτια θανάτου ανάμεσα στους δύο τρόπους επιβίωσης. Δεν μπορούμε να έχουμε συγκριτικά ποσοστά ούτε για τις ασθένειες, αλλά ούτε και για τα τραύματα που είχαν μοιραία κατάληξη.

Οι πρώτοι άνθρωποι που δημιούργησαν οικισμούς ή ζούσαν κοντά σε οικισμούς, υπέφεραν και από μικρή ηλικία από παθήσεις καταπόνησης. Αυτές δεν είχαν μοιραίο αποτέλεσμα κατά κανόνα, αλλά έκαναν τη ζωή τους πολύ δύσκολη, επειδή περιόριζαν οδυνηρά το εύρος των κινήσεων. Ενδείξεις αυτής της καταπόνησης υπάρχουν και σε σκελετούς εφήβων και παιδιών, που όπως και οι ενήλικες άλλωστε, στερούνταν παράλληλα αρκετά συστατικά διατροφής, δεδομένου ότι είχε μειωθεί η κατανάλωση πρωτεϊνών. Παρότι μάλιστα η Ελλάδα έχει πολλή θάλασσα τριγύρω, δεν φαίνεται  οι άνθρωποι να στηρίζονταν για πρωτεϊνες στα ψάρια. Η κατανάλωση ψαριού εικάζεται πως δεν ήταν διαδεδομένη στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ακόμα κι αν ήταν όμως, το ψάρι έχει διαφορετική πρωτεϊνική αξία από το κρέας των ζώων.

Σε αντίθεση με την παλαιολιθική και μεσολιθική περίοδο, οι άνθρωποι με την εγκατάστασή τους σε σχετικά μόνιμους αγροτικούς πληθυσμούς έκαναν και πολύ περισσότερες δουλειές από παλιά: για τη συντήρηση των χώρων που τους στέγαζαν, για την φροντίδα των οικόσιτων ζώων, και ασφαλώς για την καλλιέργεια της γης, για την κατασκευή στοιχειωδών μέσων μετακίνησης, για την οικοδόμηση έργων προστασίας του οικισμού κ.λπ. Ουσιαστικά κουράζονταν πλέον πολύ περισσότερο απ’ ό,τι οι κυνηγοί.

Τί δείχνουν παλαιοπαθολογικές έρευνες

Παλιότερα οι άνθρωποι ανέπτυσσαν προβλήματα κυρίως στα πόδια, επειδή περπατούσαν πολύ περισσότερο από τους αγρότες ή τους κτηνοτρόφους με φάρμες ζώων. Όμως, με τη μόνιμη εγκατάσταση ο άνθρωπος άρχισε να κάνει επαναλαμβανόμενες κινήσεις που ταλάνιζαν άλλες αρθρώσεις: οι αγροτικές και οικιακές δουλειές έχουν ένα πιο μόνιμο μοτίβο κινήσεων. Κατά συνέπεια καταπονούνται συγκεκριμένες αρθρώσεις. Οστεοαρθρίτιδα έχει καταγραφεί σε εφήβους στη Μεθώνη, κάτι που δείχνει ότι δούλευαν τότε σκληρά και τα μικρά παιδιά, ενώ παρατηρείται σε αυτά και αναιμία. Βλάβες είχαν και σε πολλά δόντια τους, εν μέρει επειδή η οδοντοστοιχία ήταν εργαλείο προς χρήση, αλλά και επειδή έλειπαν συστατικά από τη διατροφή.

Η συνηθέστερη ανεπάρκεια ήταν του σιδήρου, που τότε κατέληγε εύκολα σε πορωτική υπερόστωση, όπως διαπιστώθηκε σε οστά στην Μεθώνη. Η υπερόστωση μπορεί να είχε τότε σοβαρές συνέπειες πέρα από τους πόνους που προκαλούσε, καθώς μπορεί να συνεπαγόταν δύσπνοια και δυσκολία στην κατάποση ή βλάβες στο νωτιαίο μυελό, καθώς τα οστεόφυτα αυξάνουν τον κίνδυνο θραύσης των οστών στη σπονδυλική στήλη. Προκαλούσε και νευρολογικές βλάβες και παράλυση.

Αρκετές παλαιοπαθολογικές έρευνες έχουν έγινε σε νεολιθικές θέσεις της Ελλάδας, όπως π.χ. στη Νέα Νικομήδεια, στον Μακρύγιαλο Πιερίας, στο σπήλαιο της Αλεπότρυπας στη Μάνη, στο σπήλαιο της Θεόπετρας στο Θεσσαλία και αλλού. Στα ευρήματα από τη Νέα Νικομήδεια Μακεδονίας, στο σπήλαιο Αλεπότρυπα και στο Σπήλαιο Σκοτεινής στην Εύβοια τα ποσοστά οστεοαρθρίτιδας και αρθροπάθειας είναι πολύ υψηλά. Αν και πολλά οστικά προβλήματα οφείλονται στα γεράματα, στην Αλεπότρυπα αυτές οι βλάβες εμφανίζονται σε όλες τις ηλικιακές ομάδες. Είναι επίσης συχνή η παρουσία αναιμίας και μάλιστα σε βρέφη και παιδιά.

Οι άνθρωποι παρουσίαζαν επίσης πνευμονία, πλευρίτιδα, αρτηριοσκλήρωση, έπασχαν από σκωληκοειδίτιδα που συχνά απέβαινε μοιραία, από πέτρες σε διάφορα όργανα και είχαν αυξημένες επιπλοκές στην κύηση και στη γέννα. Τα καρδιαγγειακά, όπως προαναφέραμε, δεν ήταν μεγάλο πρόβλημα τα χρόνια εκείνα, αλλά έχουν βρεθεί ενδείξεις καρδιαγγειακών σε άλλες περιοχές της γης στα χρόνια εκείνα, στη σημερινή Αλάσκα και στην Αίγυπτο.