Διαγραφή χρεών: Από τον Χαμμουραμπί στο σήμερα…

Το ΔΝΤ εκτιμά διεθνή ανάπτυξη της τάξης του 3,2%, με το παγκόσμιο ΑΕΠ να ανέρχεται στα 118,7 τρισεκατομμύρια το 2025, οπότε η σχέση χρέους προς ΑΕΠ διαμορφώνεται στο 235%. Το εξαιρετικά επικίνδυνο μέγεθος πολλαπλασιάζει τις φωνές που συζητούν διαγραφές χρεών πριν οι οικονομίες του πλανήτη εισέλθουν σε πτωχευτική περιδίνηση με καταστροφικές συνέπειες.

Πληροφορίες για διαγραφές χρεών παρέχει ένα πασίγνωστο αρχαιολογικό εύρημα, ο αποκαλούμενος Κώδικας του Χαμμουραμπί, αν και ο όρος Κώδικας δεν αποτελεί τον κατάλληλο, από την στιγμή που πρόκειται για ένα έγγραφο που περιλαμβάνει κανόνες και διατάγματα που αφορούν τις σχέσεις δημοσίων αρχών και πολιτών. Ο Αμορίτης μονάρχης Χαμμουραμπί, ανέρχεται στον θρόνο το 1792 π.Χ. και παραμένει στην εξουσία επί 42 έτη, με τα σύγχρονα ιστορικά κείμενα που αναφέρονται στο πρόσωπό του, να παραλείπουν το γεγονός ότι, όπως και οι ηγεμόνες των πόλεων-κρατών της Μεσοποταμίας, προχωρεί σε διαγραφές χρεών των πολιτών προς τις δημόσιες αρχές, τους κυβερνήτες και τους αξιωματούχους.

Το κείμενο που γνωρίζουν όλοι ως Κώδικα Χαμμουραμπί συντάσσεται μάλλον περί το 1762 π.Χ. και στον επίλογό του επισημαίνεται πως … οι ισχυροί δεν δύνανται να καταπιέζουν τους αδυνάτους, με την δικαιοσύνη να οφείλει να προστατεύει τις χήρες και τα ορφανά, ώστε να αποδοθεί το δίκαιο στους καταπιεσμένους. Η αποκωδικοποίηση πολλών κειμένων σε σφηνοειδή γραφή επιτρέπει στους αρχαιολόγους να μεταφράζουν με ακρίβεια τα γραφόμενα, αναγνωρίζοντας τέσσερις διαγραφές χρεών του μονάρχη, το 1792 π.Χ., το 1780 π.Χ., το 1771 π.Χ. και το 1762 π.Χ.

Η Διαγραφή Χρεών του Χαμμουραμπί

Εκείνη την μακρινή εποχή, η οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή περιστρέφεται γύρω από τα ανάκτορα και τα ιερά, με τους δύο στενά συνδεδεμένους θεσμούς να αποτελούν την κρατική μηχανή, το ισοδύναμο μίας σύγχρονης κυβέρνησης. Υπάρχουν πολυάριθμοι τεχνίτες, εργάτες και γραφείς που στεγάζονται στα συγκεκριμένα δημόσια κτίρια και διατρέφονται από το δημόσιο με δύο γεύματα την ημέρα.

Τα είδη διατροφής διασφαλίζονται χάρη στους αγρότες στους οποίους η κυβέρνηση εκχωρεί ή υπενοικιάζει κτήματα, εργαλεία, οικόσιτα ζώα και διαύλους άρδευσης. Οι αγρότες παράγουν, μεταξύ των άλλων, κριθή που αποτελεί το βασικό είδος διατροφής, έλαια, φρούτα και λαχανικά, ενώ μετά την συγκομιδή αποδίδουν ένα μέρος της παραγωγής, συνήθως το ένα δέκατο στο δημόσιο, αλλά σε περιόδους περιορισμένης συγκομιδής συσσωρεύουν χρέη, λόγω οφειλών προς τις αρχές.

Άλλα χρέη των αγροτών προέρχονται από ιδιωτικά δάνεια που συνάπτουν με κυβερνήτες και ανώτερους αξιωματούχους που θησαυρίζουν με κατασχέσεις ιδιοκτησιών, σε περιπτώσεις αδυναμίας αποπληρωμής του δανεισμού. Η αδυναμία αποπληρωμής οδηγεί και στην δουλεία των δανειζόμενων και των οικογενειών τους, οπότε για να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη και η συνοχή, αποτρέποντας την κατάρρευση των συνθηκών διαβίωσης του πληθυσμού, η κυβέρνηση ακυρώνει περιοδικά τα χρέη, εξαιρώντας τα μεταξύ των εμπόρων, ώστε να αποκαθιστά τα δικαιώματα των αγροτών.

Οι Γενικές Διαγραφές Χρεών στην Μεσοποταμία

Ο Χαμμουραμπί δεν αποτελεί τον πρώτο ούτε τον τελευταίο που επιχειρεί διαγραφές χρεών, που ούτως ή άλλως πραγματοποιούνται και πριν από την εποχή της μοναρχίας του, με τα στοιχεία να αποκαλύπτουν πως πραγματοποιούνται τουλάχιστον από το 2400 π.Χ., έξι αιώνες πριν από την άνοδό του στον θρόνο. Το 2400 π.Χ. η Σουμεριακή πόλη-κράτος Λαγκάς προχωρεί σε διαγραφή με την τελευταία στην Μεσοποταμία να καταγράφεται το 1400 π.Χ. στην Νούζι, με τους ιστορικούς να αναγνωρίζουν τουλάχιστον 30 διαγραφές χρεών με βάση τα διασωθέντα αρχεία, μεταξύ του 2400 π.Χ. και του 1400 π.Χ.

Αποκαλύπτεται πως η γενική διαγραφή χρεών συνιστά ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των κοινωνιών της Εποχής του Χαλκού στην Μεσοποταμία και υπάρχουν εκφράσεις σε διάφορες γλώσσες της περιοχής που ορίζουν τις διαγραφές με την ιδιότητα ενός τρόπου εκκαθάρισης και μηδενισμού των χρεωστικών λογαριασμών. Η έκφραση αποδίδεται ως embittered στην Λαγκάς, nig-sisa στην Ούρ, andurarum στην Ασούρ, misharum στην Βαβυλώνα και shudutu στην Νούζι.

Οι διακηρύξεις των διαγραφών αποτελούν την ευκαιρία για μεγάλες εορτές, συνήθως κατά διάρκεια των εαρινών εορταστικών εκδηλώσεων και στην περίοδο του Χαμμουραμπί αναδύεται η παράδοση να καταστρέφονται οι πινακίδες καταγραφής χρεών. Οι αρχές εκείνη την εποχή διατηρούν λεπτομερείς καταγραφές χρεών που φυλάσσονται στα ιερά, ενώ μετά τον θάνατο του μονάρχη το 1649 π.Χ., ο διάδοχός του Σαμσουλούνα διαγράφει όλα τα χρέη προς το δημόσιο, εξαιρώντας εκείνα μεταξύ των εμπόρων και με σχετικό διάταγμα ορίζει την καταστροφή όλων των πινακίδων καταγραφής χρεών.

Ο τελευταίος της δυναστείας του Χαμμουραμπί, Αμμισαδούκα, με την άνοδό του στην εξουσία το 1646 π.Χ. προχωρεί σε γενική διαγραφή χρεών με ένα λεπτομερέστατο διάταγμα, σκοπεύοντας να αποτρέψει ενδεχόμενα κενά που θα τύχουν εκμετάλλευσης από ορισμένους πιστωτές. Το κείμενο συμπεριλαμβάνει όρους που αποσαφηνίζουν ότι οι επίσημοι πιστωτές και οι φοροεισπράκτορες που έχουν κατάσχει αγροκτήματα υποχρεούνται να τα επιστρέψουν στους νόμιμους δικαιούχους, με την απειλή της ποινής του θανάτου εάν δεν το πράξουν. Εάν ένας πιστωτής έχει υφαρπάξει με εκβιασμό την περιουσία ιδιώτη, οφείλει να την επιστρέψει και απειλείται με θάνατο εάν δεν συμμορφωθεί με τον συγκεκριμένο όρο του διατάγματος.

Μετά την δημοσιοποίηση της γενικής διαγραφής χρεών, σχηματίζονται επιτροπές για να ελέγξουν όλα τα συμβόλαια ιδιοκτησίας των αγροκτημάτων, ακυρώνοντας όλα όσα εμπίπτουν στην εντολή διαγραφής χρέους, ώστε να αποκατασταθούν οι προηγούμενοι νόμιμοι ιδιοκτήτες. Η εφαρμογή του διατάγματος διευκολύνεται από το γεγονός ότι γενικά οι αγρότες που υπόκεινται σε κατάσχεση λόγω χρεών, συνεχίζουν να εργάζονται στα αγροκτήματα που καταλήγουν ιδιοκτησία των πιστωτών τους. Κατά συνέπεια με την ακύρωση των συμβάσεων δανεισμού τους και την υποχρέωση των πιστωτών τους να τους αποζημιώσουν, οι αρχές αποκαθιστούν τα δικαιώματα των αγροτών, αν και δύο αιώνες αργότερα η συγκεκριμένη κατάσταση ανατρέπεται και οι κοινωνίες οδηγούνται στα πρόθυρα της κατάρρευσης.

Τα Όρια των Διαταγμάτων Διαγραφής

Στην Μεσοποταμία της Εποχής του Χαλκού, οι δούλοι λόγω χρέους απελευθερώνονται, αλλά άλλοι και ειδικά αιχμάλωτοι πολέμου παραμένουν σε καθεστώς δουλείας. Όμως, τα διατάγματα διαγραφής δεν αντιπροσωπεύουν αποφάσεις προαγωγής της κοινωνικής χειραφέτησης, αλλά στοχεύουν στην αποκατάσταση της προγενέστερης τάξης, που συμπεριλαμβάνει αρκετές άλλες μορφές καταπίεσης.

Οπωσδήποτε όμως, εάν κάποιος αναλογισθεί πως πριν από 4000 έτη έως και 3000 έτη, η οργάνωση των κοινωνιών στην Μεσοποταμία, επιτάσσει στους ηγέτες να διατηρούν την κοινωνική συνοχή, αποτρέποντας τον σχηματισμό μεγάλων ιδιωτικών αγροκτημάτων να διασφαλίζουν την απρόσκοπτη και ελεύθερη πρόσβαση των αγροτών στις καλλιέργειες και να επιβλέπουν την συντήρηση και ανάπτυξη συστημάτων άρδευσης.

Οι αποφάσεις επίσης για την κήρυξη πολέμων λαμβάνονται σε γενικές συνελεύσεις πολιτών, με τον μονάρχη να μην έχει το δικαίωμα να λάβει τις συγκεκριμένες χωρίς την έγκριση της κοινωνίας. Στον κόσμο της Εποχής του Χαλκού στην Μεσοποταμία δεν υπάρχει δημιουργία από κάποιον θεό, αλλά ο εκάστοτε ηγέτης αναλαμβάνει την ευθύνη να αντιμετωπίσει το χάος, αναδιοργανώνοντας την κοινωνία για να αποκαταστήσει την κανονική τάξη και την δικαιοσύνη.

Μετά το 1400 π.Χ. δεν υπάρχουν στοιχεία για διαγραφές χρεών, με τις ανισότητες να αυξάνονται δραματικά, τα αγροκτήματα να καταλήγουν στους μεγάλους γαιοκτήμονες και η δουλεία λόγω χρέους να περιχαρακώνεται εθιμικά και να μετατρέπεται σε θεσμό. Ομάδες του πληθυσμού μετακινούνται προς τα βορειοδυτικά, στην Ιουδαία και στην Παλαιστίνη και συχνά οργανώνουν επιδρομές στην Αίγυπτο, προκαλώντας τις διαμαρτυρίες των Φαραώ. Οι αιώνες που ακολουθούν και χαρακτηρίζονται από τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς της Μεσοποταμίας “Σκοτεινή Περίοδος”, κυρίως λόγω της δραστικής μείωσης των γραπτών κειμένων, αποτελούν εποχές βίαιων κοινωνικών συγκρούσεων μεταξύ πιστωτών και οφειλετών.

Διαγραφές στην Αίγυπτο

Οι επιγραφές στην στήλη της Ροζέττας που ανακαλύπτεται από Γάλλους στρατιώτες του Ναπολέοντος, αποκωδικοποιούνται το 1822 από τον Jean-François Champollion, με την μετάφραση να διευκολύνεται από το γεγονός ότι το κείμενο γράφεται σε αιγυπτιακή ιερατική γραφή, στην δημοτική της χώρας και στα ελληνικά. Το κείμενο επιβεβαιώνει διαγραφές χρεών στην φαραωνική Αίγυπτο με αφετηρία τον VIII προχριστιανικό αιώνα, συμπεριλαμβάνοντας διάταγμα γενικής διαγραφής χρεών προς τον θρόνο, του Πτολεμαίου V, το 196 π.Χ. για τους κατοίκους της χώρας και τους οφειλέτες στο εξωτερικό.

Αν και η αιγυπτιακή κοινωνία της φαραωνικής περιόδου διαφέρει δραστικά από την αντίστοιχη της Μεσοποταμίας της εποχής του Χαλκού, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για το γεγονός ότι προηγούνται των γενικών διαγραφών, διατάγματα αμνηστείας με τους κρατουμένους να αποφυλακίζονται. Ο Ραμσής ΙV (1153-1146 π.Χ.) κηρύσσει με διάταγμά του πως οι εξόριστοι έχουν δυνατότητα επιστροφής χωρίς διώξεις, με τους ήδη κρατούμενους να αποφυλακίζονται, με τον πατέρα του Ραμσή ΙΙΙ (1184-1153 π.Χ.) να εφαρμόζει επίσης την ίδια τακτική. Τα διατάγματα των δύο Φαραώ συνδυάζονται με ακυρώσεις χρεωστούμενων φόρων προς τον θρόνο, την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων και την αμνηστεία για τους εξορίστους.

Μετά την είσοδο στον VΙΙΙ προχριστιανικό αιώνα εμφανίζονται διατάγματα γενικής διαγραφής χρεών και απελευθέρωσης δούλων στην Αίγυπτο και αφορούν τον Φαραώ Βόκχορι (725 – 720 π.Χ.) που κυβερνά την Κάτω Αίγυπτο με βάση την Σαΐδα στο δυτικό Δέλτα του Νείλου. Ένα κυρίαρχο κίνητρο για τις διαγραφές προέρχεται από την επιθυμία του μονάρχη να διαθέτει μία αγροτική τάξη με διατροφική επάρκεια και ασφάλεια, ώστε να διασφαλίζει την αγόγγυστη συμμετοχή της στις πολεμικές εκστρατείες. Για να επιτύχει τον στόχο, κρίνει αναγκαίο να αποτρέψει την έξωση των αγροτών από τα κτήματά τους, με μοχλό τις απαιτήσεις των πιστωτών τους.

Σε μία άλλη περιοχή της Μεσοποταμίας, οι Ασσύριοι μονάρχες των πρώτων αιώνων της πρώτης προχριστιανικής χιλιετηρίδας υιοθετούν την τακτική της γενικής διαγραφής χρεών και το ίδιο καταγράφεται και στην Ιερουσαλήμ του V προχριστιανικού αιώνα. Το 432 π.Χ. στην αυτόνομη επαρχία της Ιουδαίας της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών, ο κυβερνήτης της Νεεμίας κηρύσσει γενική διαγραφή χρεών, επηρεασμένος προφανώς από την παράδοση της Μεσοποταμίας. Πρόκειται για την εποχή που ολοκληρώνεται η Τορά, με την διαγραφή χρεών να εισέρχεται στο εθιμικό δίκαιο με πηγή το Δευτερονόμιον που την ορίζει ανά επταετία και το Λευιτικόν που την επιβάλλει ανά πεντηκονταετία, για να υιοθετηθεί και στα πρώϊμα χριστιανικά κείμενα.

Η Τρέχουσα Περίοδος

Οι αποπληρωμές χρέους αποτελούν αναμφίβολα ένα απαγορευμένο θέμα για συζητήσεις στην σύγχρονή εποχή, που παρουσιάζεται από πολιτικές ηγεσίες και κυβερνήσεις, κεντρικές τράπεζες, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και τα κυρίαρχα ΜΜΕ, με τον χαρακτήρα των αναπόφευκτων, των αδιαμφισβήτητων και των υποχρεωτικών. Οι πολίτες όμως οφείλουν να τις αμφισβητήσουν ή και να τις αρνηθούν, από την στιγμή που οι μόνες πιθανές διαβουλεύσεις αφορούν στην προσαρμογή της κατανομής των αναγκαίων θυσιών, ώστε να αποδεσμευθούν οι αναγκαίοι πόροι από τις πηγές εσόδων του προϋπολογισμού για να καλυφθούν οι δανειακές υποχρεώσεις των χρεωμένων χωρών. Ούτως ή άλλως οι κυβερνήσεις που συνάπτουν τα δάνεια εκλέγονται δημοκρατικά, οπότε οι ενέργειές τους νομιμοποιούνται συνταγματικά και οι αποπληρωμές επιβάλλεται να υλοποιηθούν.

Αποτελεί αδήριτη αναγκαιότητα να αρθεί το πέπλο καπνού των αφηγήσεων και των αναλύσεων των πιστωτών και των χειραγωγούμενων οικονομικών μέσων ενημέρωσης, για να αποκαλυφθεί πως γενικές διαγραφές χρεών επαναλαμβάνονται συνεχώς στην πορεία της ιστορίας. Οι συγκεκριμένες πάντως ανταποκρίνονται σε διαφορετικές συνθήκες, από την στιγμή που σε πολλές περιπτώσεις υλοποιούνται από ηγέτες που προσπαθούν να διατηρήσουν την κοινωνική ειρήνη. Σε άλλες περιπτώσεις, οι διαγραφές επέρχονται με την μορφή αποτελέσματος κοινωνικών αναταραχών και συγκρούσεων που επιδεινώνονται από κρίσεις και απότομη διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων, όπως στην αρχαία Αττική και στην επίσης αρχαία Ρώμη.

Πάντως απαιτείται η διερεύνηση και άλλων εναλλακτικών λύσεων, όπως η ακύρωση χρεών από υπερχρεωμένες χώρες μέσω ετεροβαρών δράσεων των κυβερνήσεων τους ή μέσω ανάλογων πρωτοβουλιών από ομάδες χωρών. Διαγραφές κρίνονται επίσης πιθανές από τους νικητές σε πολέμους προς τους ηττημένους ή/και προς τους συμμάχους τους. Το μόνο βέβαιο όμως και ιστορικά αποδεδειγμένο αφορά στο γεγονός ότι το χρέος αποτελεί διαχρονικά κυρίαρχο μοχλό σε πολλές κοινωνικές και πολιτικές μεγάλες αναταραχές.