Ένα άρθρο για τους Τούρκους που μας έρχεται από το 1908

Γράφει ο Νικόλαος Σφαιρόπουλος

Διάβασα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον δύο προηγούμενα άρθρα για το κίνημα των Νεότουρκων (1908) γραμμένα το 1909. Στο πρώτο ο Τραπεζούντιος Γεώργιος Κωνσταντινίδης (Σκληρός) υποστήριζε στο κείμενό του “Το Ζήτημα της Ανατολής“ πως επρόκειτο για ένα απειλητικό εθνικιστικό κίνημα μιας στρατιωτικής γραφειοκρατίας, η οποία απειλούσε τα ζωτικά συμφέροντα των υπόδουλων λαών. Στο δεύτερο ο Σμυρνιός Δημήτρης Γληνός με το κείμενό του “Η τουρκική μεταπολίτευσις και αι συνέπειαι αυτής” προβλέπει την αυταρχική πορεία του κινήματος λίγα χρόνια αργότερα με τις γενοκτονίες των χριστιανικών κοινοτήτων.

Το στρατιωτικό κίνημα των Νεότουρκων τον Ιούλιο του 1908 είχε σκοπό να βάλει τέλος στην κακοδιοίκηση του σουλτάνου. Τον ανάγκασαν να υπογράψει την ψήφιση του Συντάγματος, που είχε καταργηθεί πριν από 30 χρόνια, και να προκηρύξει εκλογές. Το γεγονός συνοδεύτηκε από έκρηξη χαράς, κωδωνοκρουσίες και εκδηλώσεις συναδέλφωσης μουσουλμάνων και χριστιανών.

Οι Έλληνες δεν θα αποκαλούνταν πλέον γκιαούρ (gavur, infidel, άπιστοι) αλλά Ρουμ (Ρωμαίοι, όχι Γιουνάν, Ίωνες, Έλληνες). Έγινε, επίσης, δεκτό με μεγάλη ανακούφιση από τις Μεγάλες Δυνάμεις αλλά και την ελληνική κυβέρνηση, με μοναδική εξαίρεση τη Γερμανία, η οποία διατηρούσε άριστες σχέσεις με τον σουλτάνο. Το κίνημα των Νεότουρκων με τα φιλελεύθερα συνθήματά του είχε απήχηση σε όλη την Αυτοκρατορία και πήρε την απόλυτη πλειοψηφία στις πρώτες εκλογές τον Οκτώβριο του 1908 με την εκπροσώπηση όλων των εθνοτήτων στο κοινοβούλιο.

Οι ελληνικές κοινότητες προχώρησαν στην ίδρυση πολιτικών και πολιτιστικών συλλόγων, θεατρικών και μουσικών ομάδων, αναγνωστηρίων, καθώς και στην έκδοση περιοδικών και εφημερίδων. Για πρώτη φορά, η ελπίδα για την επικράτηση του ελληνισμού σε μια ενιαία αυτοκρατορία αρθρώνεται ρητά και ταυτόχρονα προβάλλει ως εφικτή. Μετά την επικράτηση των Νεότουρκων, η ελληνική ορθόδοξη κοινότητα της Κωνσταντινούπολης διασπάστηκε σε δύο αντιμαχόμενες ομάδες. Από τη μία οι εθνικόφρονες, από την άλλη οι συντηρητικοί, οι οποίοι εκπροσωπούσαν μια συμβιβαστική και νομιμόφρονα πολιτική στάση. Η επιλογή αυτή των συντηρητικών τους έκανε εξαιρετικά αντιδημοφιλείς μεταξύ των Ελλήνων και τους προσέδωσε τον υποτιμητικό τίτλο των αντεθνικών.

Ο Αριστοτέλης Γ. Νεόφυτος

Ο Αριστοτέλης Νεόφυτος γεννήθηκε στην Κερασούντα στις 27 Ιουλίου 1859. Η σύζυγός του, Σοφία, ήταν εγγονή του αρχιστράτηγου Γεωργίου Καραϊσκάκη. Ήταν πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, είχε σπουδές στο Παρίσι και το Λονδίνο και ήταν διδάκτωρ του Πανεπιστημίου των Παρισίων. Σπούδασε στην Ανθρωπολογική σχολή του Παρισιού και συμμετείχε στην ίδρυση του πρώτου Ανθρωπολογικού Μουσείου στην Ελλάδα.

Το βιβλίο του “Τὰ Συντάγματα τῶν Εὐρωπαϊκῶν Κρατῶν. Πολιτικὰ-Διαλέξεις-Ἐκπαιδευτικὰ-Φιλολογικὰ καὶ Διάφορα. Ἡ Κερασοῦς” εκδόθηκε σε δύο τόμους “Ἐν Τραπεζοῦντι ἐκ τοῦ Τυπολιθογραφείου Σεράση, 1909” προς όφελος του “Ἐν Κερασοῦντι Ἑλληνικοὺ Συλλόγου Οἱ Ἀργοναῦται”. Στα άρθρα του είναι εμφανείς οι προσωπικές του απόψεις ως προς τη διεκπεραίωση του ζητήματος της ανεξαρτησίας ή αυτονομίας του Πόντου και ως προς την επιβαλλόμενη από τις δημογραφικές και άλλες συνθήκες, συμβίωση του ελληνικού με το τουρκικό εθνικό στοιχείο.

Η συγγραφική δράση του Αριστοτέλη Νεοφύτου είναι πραγματικά αξιοθαύμαστη. Ο λόγιος από την Κερασούντα, η μεγαλύτερη και ισχυρότερη πνευματική και πολιτική διάνοια του Πόντου, αναζητεί λύση στο δυσεπίλυτο πολιτικό και κοινωνικό πρόβλημα της συνύπαρξης φυλών με διαφορετική θρησκεία και γλώσσα. Θεωρεί βέβαιο ότι ο τρόπος επίλυσής του πρέπει να βασίζεται σε ευρωπαϊκά πρότυπα. Τονίζει, επίσης, την ανάγκη αναβάθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος.

Αναζητά τρόπους απόκτησης κοινής συνείδησης από όλους τους πολίτες, χριστιανούς και μουσουλμάνους, ώστε να σφυρηλατηθεί η κοινωνική ενότητα του κράτους. Δίνει τη δική του προσέγγιση στα θέματα αυτά με γνώμονα τη λογική και την αγάπη για τον συνάνθρωπο, ανεξαρτήτως εθνικότητας ή θρησκείας. Ιδιαίτερα εντυπωσιάζει, με βάση και τις περιορισμένες δυνατότητες της εποχής, η ευρεία γνώση του για τα τεκταινόμενα στην ευρωπαϊκή ήπειρο αλλά και τον κόσμο ολόκληρο.

Ακολουθούν αποσπάσματα του άρθρου του “Αἱ ἐκλογαὶ καὶ οἱ Τοῦρκοι ὡς φυλὴ”, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα “Πρωΐᾳ” της Κωνσταντινούπολης (28 Νοεμβρίου 1908) και αναδημοσιεύθηκε από την αθηναϊκή εφημερίδα “Το Κράτος”.

«Πολλὰ ἐδίδαξαν ἡμῖν αἱ ἐκλογαί, ἢ μᾶλλον ἀπέδειξαν αὗται ἐκεῖνα ἅτινα ἐξ ἀρχῆς προεβλέπομεν… Βεβαίως ἐν ἀπωτέρῳ μέλλοντι, ὁπότε θὰ δημιουργηθῶσι καὶ παρ’ ἡμῖν πολιτικὰ κόμματα ἀρχῶν, ὁ ἐκλογικὸς ἀγὼν θὰ περιστραφῇ περὶ τὰ πολιτικὰ καί οὐχὶ θρησκευτικὰ καὶ φυλετικὰ προγράμματα, ἡ δὲ διοικοῦσα τάξις θὰ εἶναι οὐχὶ ἡ κρατοῦσα φυλή, ἀλλ’ ἡ ἐν τῇ βουλῇ πλειονοψηφία ἡ ἀπαρτισθησομένη ἐκ διαφόρων φυλῶν ἐχουσῶν κοινὸν πολιτικὸν πρόγραμμα, ὁπότε καὶ μόνον θὰ συντελεσθῇ ἡ πραγματικὴ πολιτικὴ ἑνότης τοῦ Κράτους, ἀλλὰ πρὸς τοῦτο δέον απὸ τοῦδε νὰ θέσωμεν εκποδὼν πᾶσαν θρησκευτικὴν καὶ φυλετικὴν ἀντιζηλίαν, καὶ νὰ ῥίψωμεν διὰ παντὸς εἰς λήθην τὰ τοιαῦτα ζητήματα καθ’ ὅσον ἀφορᾷ τὰς σχέσεις τοῦ πολίτου πρὸς τὴν πολιτείαν καὶ πρὸς τοὺς συνοίκους λαούς.

»Καίτοι πάντα τὰ νεώτερα Κράτη εἰσὶ τεχνητὰ πολιτικὰ κατασκευάσματα ἀπαρτιζόμενα ὑπὸ ἀπειρίας φυλῶν, γλωσσῶν καὶ θρησκειῶν, ἐν τούτοις εὐημεροῦσι ταῦτα καὶ προοδεύουσι, διότι οὐδαμοῦ παρατηρεῖται ἡ θρησκευτικὴ καὶ φυλετικὴ ἐν ταῖς πρὸς τὴν πολιτείαν σχέσεσι τοῦ πολίτου μισαλλαδοξία ὡς παρ’ ἡμῖν, οὗτος δὲ εἶναι ακριβῶς ὁ λόγος τῆς πολιτικῆς καὶ κοινωνικῆς ἡμῶν καχεξίας, οὗτος εἶναι ὁ λόγος δι’ ὃν ὑστερήσαμεν ἐπὶ τοσοῦτον τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν.

»Ἀλλ’ ὑπὸ τὴν ἔποψιν τῆς φυλῆς, οἱ Τοῦρκοι ἔπαυσαν πρὸ πολλοῦ ν’ ἀποτελῶσιν ἰδίαν φυλήν, ὥστε ὀλιγώτερον παντὸς ἄλλου δικαιοῦνται νὰ λαλῶσι περὶ φυλῆς, διότι κατὰ τὰς ἀνθρωπολογικὰς ἡμῶν περὶ τούτου παρατηρήσεις, δημοσιευθείσας πρὸ δεκαοκταετίας ἐν τῇ Γαλλικῇ ἐπιθεωρήσει τῶν Παρισίων: “Ἀνθρωπολογία”, καὶ ἐπικυρωθείσας βραδύτερον καὶ ὑπὸ τοῦ ἀνθρωπολόγου Ζαβαρόβσκη, ὁ σύγχρονος Τοῦρκος πρὸ πολλοῦ ἀπώλεσε τὸν ἀνθρωπολογικὸν τύπον τῆς φυλῆς του, φέρων ἀπὸ πολλοῦ τὸν τύπον τῶν Ἀρίων φυλῶν, Ἑλλήνων, Ἀρμενίων, Σλαύων καὶ Καυκασίων, εἴτε ἕνεκα τοῦ εξισλαμισμοῦ τῶν αὐτοχθόνων Ἰνδο-Εὐρωπαίων ἢ Σημιτῶν, εἴτε ἕνεκα τῆς διηνεκοῦς ἐπιμιξίας μετὰ γυναικῶν τῆς Ἰνδο-Εὐρωπαϊκῆς φυλῆς. Ὥστε ὁ νῦν Τοῦρκος εἶναι ὀρθότερον, διὰ τὴν ἐθνικολογικὴν καὶ ἀνθρωπολογικὴν ἀκρίβειαν, νὰ ὀνομασθῇ Ὀθωμανός.

»Ἐπειδὴ ἐξ ἑτέρου ἡ φυλὴ καὶ δὴ καὶ τὸ θρήσκευμα τῆς δυναστείας οὐδεμίαν σημασίαν ἔχουσιν ἐν τῇ συστάσει τῶν Κρατῶν, διότι καὶ ἐπὶ τῆς βυζαντινὴς Αὐτοκρατορίας τὸν θρόνον πολλάκις κατέλαβον διαφόρου φυλῆς Αὐτοκράτορες, καὶ νῦν ἡ δυναστεία τῆς Ἀγγλίας εἶναι γερμανικῆς καταγωγῆς, καὶ ἐπὶ  τοῦ θρόνου τῆς Ἑλλάδος νῦν κάθηται Δανὸς Λουθηρανός, κτλ, ἕπεται ὅτι πᾶς πολίτης ἀνεξαρτήτως φυλῆς καὶ θρησκείας ἀναγνωρίζων τὴν δυναστείαν τοῦ Ὀσμάν ἔχει τὰ αὐτὰ δικαιώματα καὶ εἶναι ἀπολύτως ἴσος πρὸς τὸν συμπολίτην του μουσουλμάνον. Ἀκριβῶς δὲ ἐπὶ τῆς ἀρχῆς ταύτης βασίζεται τὸ ἡμέτερον σύνταγμα παραδεχθὲν τὸ γενικὸν ὄνομα τοῦ Ὀσμανλῆ δι’ ὅλους τοὺς πολίτας τοῦ Κράτους.

»Πρέπει ἐπὶ τέλους ν’ ἀναμνησθῶσιν ὅτι τὸ ἔδαφος τοῦτο ἀπὸ πολλῶν χιλιετηρίδων ἐγκλείει τὰ ὀστᾶ τῶν προγόνων μας, ὅτι οἱ Χριστιανοί τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους δὲν ἔχουσιν ἄλλην πατρίδα καὶ κατὰ συνέπειαν εἰσὶ προσκεκολλημένοι ἀναποσπάστως ἐπὶ τοῦ ἐδάφους τούτου, δὲν πρέπει νὰ λησμoνήσωσιν ὅτι τὸ ἔδαφος τοῦτο ἀπὸ ἀμνημονεύτων χρόνων εἶναι ἡ πάτριος τῶν κατακτηθέντων γῆ, καὶ μόλις ἀπό τινων αἰώνων κατέστη καὶ πατρὶς τῶν Τούρκων, καὶ εἶναι φυσικῶς ἀδύνατον οἱ χριστιανοὶ νὰ μὴ ἐπιθυμῶσιν εἰλικρινῶς καὶ ἐγκαρδίως τὴν εὐημερίαν τῆς πατρίδος των, ἀδιάφορον δὲ εἶναι αὐτοῖς εἰς ποίαν φυλὴν καὶ θρησκείαν ἀνήκει ἡ δυναστεία, ἀρκεῖ μόνον αὐτὴ καὶ ἡ πολιτεία νὰ ἐκπληρῶσι πατρικῶς καὶ ἀμερολήπτως τὰ πρὸς πάντας τοὺς πολίτας καθήκοντά των».

Επίλογος

Θα ήθελα να παρατηρήσω κάποιες ομοιότητες με τη σημερινή εποχή. Αρχικά, το πνεύμα συνεννόησης και αδελφοσύνης που πρόσφατα ανέλπιστα μας αιφνιδίασε ευχάριστα, όπως άλλωστε και μετά το κίνημα των Νεότουρκων. Το δεύτερο, αφορά τις συνεχιζόμενες αναφορές στη γενετική ιστορία των Τούρκων και τα αποτελέσματα των τεστ DNA, που συνεχίζουν να μας βομβαρδίζουν. Μήπως είμαστε πραγματικά αδελφοί λαοί; Ίσως ναι. Όμως, ποιος θα μπορούσε να αγνοήσει και την άποψη του Καποδίστρια για τους Τούρκους, που είναι σαφής και δεν επιδέχεται καμίας αμφισβήτησης;

Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Αλίκη Καμπούρογλου-Βίσκου για τα κείμενα του

Αριστοτέλη Νεοφύτου και για την ανεκτίμητη βοήθειά της στη συγγραφή του βιβλίου μου “Ο Διπλός Ξεριζωμός από τον Πόντο και τη Ρωσία”. Το βιβλίο βασίστηκε σε σημειώσεις του πατέρα της Γρηγορίου Γ. Καμπούρογλου, όπου εξιστορούσε την ταραγμένη, από τα δεινά του πολέμου και τον ξεριζωμό των Ελλήνων του Πόντου, πορεία της ζωής του. Η μητέρα του Παρθενόπη ήταν αδελφή του Αριστοτέλη Νεοφύτου. Μετά τον πρόωρο θάνατο της Παρθενόπης, η Μαρίκα, η μεγαλύτερη από τις αδελφές του Γρηγόρη ανέλαβε τις ευθύνες διάδοχης μητέρας.

Η Μαρίκα με τον σύζυγό της Νικόλα Σφαιρόπουλο απέκτησαν τρία παιδιά. Όμως και η Μαρίκα έφυγε από τη ζωή αιφνίδια, σε ηλικία 34 χρονών, όπως και η μητέρα της. Με τον θάνατο της Μαρίκας, ο Γρηγόρης αισθάνθηκε ότι ορφάνεψε για άλλη μία φορά, γιατί στο πρόσωπό της έβλεπε όλη του την οικογένεια και την ένιωθε σαν δεύτερή του μάνα.