Εξαρχής στη μέγγενη Ψυχρού Πολέμου και ελληνοτουρκικών η Κυπριακή Δημοκρατία

Ο ένοπλος απελευθερωτικός αγώνας τερματίστηκε με προκήρυξη-διαταγή του στρατιωτικού αρχηγού, Γρίβα, στις 9 Μαρτίου 1959. Στις 13 Δεκεμβρίου 1959 ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος εκλέχθηκε από τους Ελληνοκυπρίους πρώτος Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας και ο Δρ Κιουτσούκ πρώτος Αντιπρόεδρος από τους Τουρκοκυπρίους. Οι Συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου που γέννησαν την Κυπριακή Δημοκρατία, είχαν προσφέρει μια κολοβωμένη ανεξαρτησία στην Κύπρο.

Ήταν μια εξαρτημένη ανεξαρτησία, που εξαρχής έδειχνε τις δυσκολίες που θα δημιουργούνταν. Πολύ γρήγορα, τα γεγονότα επιβεβαίωσαν πως το κράτος θα αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα, με τον ένα από τους δυο να αμφισβητούν την κυριαρχία του. Οι προσπάθειες του Μακαρίου να προβεί σε διορθωτικές κινήσεις για ενίσχυση της λειτουργικότητας του νέου κράτους δεν βρήκαν ανταπόκριση. Οι Βρετανοί ενεθάρρυναν τις αλλαγές, γνωρίζοντας την αντίδραση της Τουρκίας. Οι Τούρκοι περίμεναν στην γωνία για να παρέμβουν.

Σύμφωνα με τον Λουκά Αξελό, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει  την παραδοχή πως «το Κυπριακό άρχισε σαν ένα αλυτρωτικό, εθνικό θέμα, για να καταλήξει σ΄ ένα διεθνές ζήτημα, εμπλεγμένο μέσα στους ανταγωνισμούς των Μεγάλων Δυνάμεων και τις συγκρούσεις των ποικίλων οικονομικών και στρατηγικών συμφερόντων στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής».

Κυπριακή Δημοκρατία και μεγάλες Δυνάμεις

Είναι προφανές πως η επίδραση εξωγενών παραγόντων καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τα δεδομένα. Όλοι οι εμπλεκόμενοι τρίτοι παράγοντες, προσέγγιζαν την Κύπρο στη βάση μιας γεωπολιτικής προσέγγισης και προτάσσοντας προφανώς τα δικά τους συμφέροντα. Το νησί είχε και έχει μεγάλη γεωπολιτική σημασία κι αυτό δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητο.

Τότε, η Βρετανία αξιολογώντας τα διεθνή και τα περιφερειακά δεδομένα, αναζητούσε ρόλο στη μετααποικιακή περίοδο. Το Λονδίνο έβλεπε την αποκαθήλωση της πάλαι ποτέ αυτοκρατορίας και επιδίωκε να διασφαλίσει διεθνή πλεονεκτήματα και στρατηγική παρουσία. Η κρίση του Σουέζ ήταν ενδεικτική του κλίματος και των δεδομένων, που διαμορφώνονταν. Στο Λονδίνο οι ασκήσεις επί χάρτου συνεχίζονταν με στόχο να μην φύγει ποτέ από την Κύπρο. Την ίδια ώρα, η Τουρκία ήταν στο παιχνίδι, επειδή το επέλεξε και η Βρετανία, ενώ προφανώς την ήθελαν και οι ΗΠΑ. Ήταν άλλωστε γείτονα χώρα με τη Σοβιετική Ένωση. Ο “μεγάλος εχθρός” της Δύσης αναβάθμιζε το ρόλο της Τουρκίας.

Σύμφωνα με αρχειακή έρευνα του πρώην Βρετανού διπλωμάτη και ιστορικού, Γουίλιαμ Μάλινσον, δεν ήταν νόμιμη η επιχείρησή του Φόρεϊν Όφις να εμπλέξει την Τουρκία στο Kυπριακό, κατά παράβαση του άρθρου 16 της Συνθήκης της Λωζάννης, που απαγόρευε την ανάμειξη της Άγκυρας στις πρώην οθωμανικές κτήσεις. Ο σκοπός της Βρετανίας ήταν να δημιουργήσει ελληνο-τουρκική ένταση για να διατηρήσει τη δική της κυριαρχία στο νησί, αλλά έτσι ήταν θέμα χρόνου η τουρκική εισβολή στην Κύπρο.

Από τα αρχεία του Φόρεϊν Όφις προκύπτει σαφώς –σύμφωνα με τον Βρετανό ιστορικό– αφενός η μυστική συνεννόηση Λονδίνου και Άγκυρας, αφετέρου το γεγονός πως όταν οι ΗΠΑ ανέλαβαν τον έλεγχο της Μέσης Ανατολής από τη Βρετανία, την έσπρωξαν σε διαπραγματεύσεις, ώστε τουλάχιστον να διατηρηθούν οι βρετανικές βάσεις με μια “φιλική προς το ΝΑΤΟ” λύση του Κυπριακού (Δ. Κωνσταντακόπουλος, 3 Μαρτίου 2017, ΑΠΕ).

Όλοι στο παιχνίδι εκτός της Ελλάδας

Είναι πρόδηλο πως Βρετανία και Τουρκία καθώς κι άλλοι διεθνείς παίκτες ήθελαν, με τις Συμφωνίες, να έχουν ρόλο στην περιοχή και επιρροή στην Κύπρο. Σε αυτή την εξίσωση η Ελλάδα δεν ήταν παρούσα, μη έχοντας μια ολοκληρωμένη πολιτική. Το ζητούμενο μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας ήταν να λειτουργήσει το κράτος και να λάβει τη θέση του διεθνώς. Το μεγάλο στοίχημα ήταν να καταφέρει να ξεπεράσει στρεβλωτικές ρυθμίσεις, οι οποίες είχαν υιοθετηθεί. Σε τέτοιες περιπτώσεις προφανώς και χρειάζεται καλή θέληση, βούληση και εμπιστοσύνη μεταξύ των εμπλεκόμενων. Προφανώς και υπήρχε καχυποψία και έλλειψη εμπιστοσύνης.

Στο δίτομο βιβλίο του Νέαρχου Νεάρχου “Μακάριος: Δραματική πορεία” (Εκδόσεις Ιερά Μητρόπολις Πάφου, 2021) γίνεται αναφορά στα πρώτα βήματα του νεοσύστατου κράτους: «Παρά τα σοβαρά μειονεκτήματα του νεοσύστατου κράτους ο Μακάριος προχώρησε με γοργό ρυθμό στην οργάνωσή του εσωτερικά και στην ενδυνάμωση και κατοχύρωσή του με την ένταξη σε διεθνείς οργανισμούς. Γι’ αυτό, στις 21 Σεπτεμβρίου 1960, η Κύπρος αναγνωρίστηκε από τα Ηνωμένα Έθνη ως ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος και έγινε δεκτό στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών. Τον Φεβρουάριο του 1961 εντάχθηκε στο Συμβούλιο της Ευρώπης ως ισότιμο μέλος. Τον ίδιο χρόνο ο Πρόεδρος Μακάριος παρευρέθηκε στην επίσημη Διάσκεψη των Αδεσμεύτων στο Βελιγράδι και έδωσε έτσι το στίγμα του προσανατολισμού της εξωτερικής πολιτικής της Κύπρου. Το 1961 η Κυπριακή Δημοκρατία εντάχθηκε στη Βρετανική Κοινοπολιτεία.

»Το κράτος άρχισε σιγά-σιγά να οργανώνεται μέσα σ’ ένα κυκεώνα από δυσκολίες, ιδιαίτερα σ’ ό,τι αφορούσε την εγκατάσταση του διοικητικού μηχανισμού. Από τις πρώτες, όμως, ενέργειες αποδείχτηκε στην πράξη, ότι το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας ήταν σαθρό στη βάση του. Η όλη φιλοσοφία του στηριζόταν στη φροντίδα να παρεμποδιστεί η πλειοψηφία να ασκήσει τα δικαιώματά της, τόσο στον κοινοβουλευτικό όσο και στον διοικητικό τομέα. Η Δημοκρατία της Κύπρου ήταν στην ουσία ένα δικέφαλο πολιτικό τέρας με δύο κέντρα εξουσίας, που είχαν τα ίδια δικαιώματα, και μια Τουρκοκυπριακή μειονότητα, που αποτελούσε κράτος εν κράτει.

»Αν κάποιος ήθελε να δημιουργήσει ένα παράλυτο κράτος, δεν θα ενεργούσε διαφορετικά. Έτσι, το βέτο του Αντιπροέδρου πάνω σε όλα τα ουσιώδη θέματα, οι ξεχωριστές πλειοψηφίες στη Βουλή των Αντιπροσώπων για κάθε νομοσχέδιο, η ύπαρξη δύο ξεχωριστών Βουλών για θέματα παιδείας, θρησκείας και πολιτιστικής πολιτικής, ο χωρισμός της δικαιοσύνης με βάση φυλετικά κριτήρια, η κατανομή των δημοσίων θέσεων στη βάση της αναλογίας 70:30, η διχοτόμηση της Αστυνομίας και η επάνδρωση, όπως και του στρατού, στην αναλογία 60:40, η πρόβλεψη για εδαφικό διαχωρισμό των Δήμων σε όλες τις πόλεις, ήταν μερικά από τα ανυπέρβλητα προβλήματα, που αντιμετώπισε η Κυπριακή Δημοκρατία, στα πρώτα της βήματα.

»Επιπρόσθετα, η Συνθήκη Εγγύησης και η διατήρηση του Συντάγματος ενσωματώθηκαν ως βασικά άρθρα στο Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας και η ευθύνη της διατήρησής του αναλήφθηκε, χωρίς τη θέληση του Κυπριακού λαού, από την Ελλάδα, την Τουρκία και την Αγγλία. Η Ελλάδα, επίσης, και η Τουρκία αυτοανακηρύχθηκαν σύμμαχοι της Κύπρου και έφεραν εκστρατευτικά σώματα στην Κύπρο, για να “επιτηρούν” τη συνέπεια της συμμάχου τους. Με όλα αυτά τα αρνητικά δεδομένα η Δημοκρατία της Κύπρου δεν μπορούσε να προχωρήσει». Παρά τα όποια προβλήματα, τις δυσκολίες και τις υπονομεύσεις, η Κυπριακή Δημοκρατία αντέχει και είναι αυτή που συμβάλει καθοριστικά στην επιβίωση της χώρας.

Το ενδιαφέρον της CIA και το ΑΚΕΛ

Τις εξελίξεις, όπως αναμενόταν, παρακολουθούσαν από κοντά οι Αμερικανοί. Έγγραφο της CIA (30 Νοεμβρίου 1959) αναφέρει πως σε σχέση με το Σύνταγμα, «το τρίμηνο αδιέξοδο στις εξουσίες έσπασε στις 10 Νοεμβρίου». Οι προσπάθειες, όπως αναφέρεται, του Μακάριου «να διατηρήσει την ενότητα των Ελληνοκυπρίων μέσω των εκλογών απέτυχαν. 1) Οι αντιφρονούντες εθνικιστές έχουν δημιουργήσει τη Δημοκρατική Ένωση και έχουν προτείνει τον Ιωάννη Κληρίδη για Πρόεδρο. 2) Το απαγορευμένο –αλλά σύντομα θα νομιμοποιηθεί– ΑΚΕΛ, που διαθέτει 7.000 μέλη, στηρίζει τον Κληρίδη. 3) Ο Μακάριος αναμένεται να κερδίσει τις εκλογές». Στο τηλεγράφημα της CIA, αναφέρει πως οι Βρετανοί και οι Ελληνοκύπριοι έχουν φθάσει σε αδιέξοδο στις διαπραγματεύσεις για την έκταση των στρατιωτικών βάσεων, που θα διατηρήσει η Βρετανία μετά την ανεξαρτησία.

Σε άλλο τηλεγράφημα αναφέρεται πως «αρκετά σύννεφα ακόμα βρίσκονται στην εικόνα: Α. Σχέσεις μεταξύ της ελληνικής πλειοψηφίας (400.000 και πλέον) και της τουρκικής μειονότητας (100.000) συχνά βίαιες στο παρελθόν… είναι ακόμη “εύφλεκτες”, όπως επιβεβαιώνεται από τη αντίδραση στο πρόσφατο περιστατικό κατάσχεσης όπλων που μετέφεραν σκάφη (σ.σ. αναφέρεται σε μεταφορά όπλων από τους Τούρκους). Β. Οι κομμουνιστές παραμένουν ισχυροί (ίσως 6.000 με 7.000 μέλη του ΑΚΕΛ κέρδισαν τις δημοτικές εκλογές του 1953)… Αλλά οι κομμουνιστές παίζουν τώρα συμφιλιωτικά και προφανώς θα συνεργαστούν με τον Μακάριο στις πρώτες κοινοβουλευτικές εκλογές. Γ. Η πρόσφατη διάσπαση μεταξύ των Ελληνοκυπρίων δεξιών –ο Δήμαρχος Λευκωσίας και άλλοι αποκαλούν τον Μακάριο “δικτατορικό”– προσφέρει στους κομμουνιστές νέα ευκαιρία για εκμετάλλευση».