Η Άλωση της Πόλης και η καμπύλη του Καίσλερ

29 Μαΐου 1453… Ακόμη και σήμερα, τι πραγματικά ξέρουμε για την Άλωση; Σχεδόν τίποτα! Ποιος άφησε ανοιχτή την Κερκόπορτα; Ποιος και γιατί, ενόσω συνεχιζόταν η μάχη στα τείχη, έβαλε τις φωνές: “Ἑάλω ἡ Πόλις”! Ποιος ήταν ο ρόλος του ορθόδοξου κλήρου στο όλο δράμα; Γιατί ο Γεώργιος Σχολάριος ο οποίος, στη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας, είχε ταχθεί υπέρ της ένωσης των Εκκλησιών, άλλαξε μετά γνώμη και μπήκε επικεφαλής των Ανθενωτικών; Πώς ήξερε για αυτόν ο Πορθητής, ώστε να τον ψάξει, να τον βρει και να τον κάνει πρώτο μετά την Άλωση Οικουμενικό Πατριάρχη;

Πολλά, πάρα πολλά τα αναπάντητα ερωτήματα! Ένα πάντως είναι βέβαιο: Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου, επιτεύχθηκε η σύναψη συνθήκης μεταξύ των πολιορκητών και όσων πολιορκημένων απέμεναν. Υπήρξε αυτή γραπτή ή μήπως απλώς ήταν μία προφορική, ένορκη συμφωνία; Και αυτό άγνωστο… Η ύπαρξή της πάντως δεν αμφισβητείται ούτε από ελληνικές και τουρκικές πηγές αλλά ούτε και από τα μετέπειτα γεγονότα. Μόνο βάσει της συνθήκης αυτής, μπορεί να εξηγηθεί τόσο η μετά την Άλωση ύπαρξη πολλών χριστιανικών εκκλησιών στην κατακτημένη Κωνσταντινούπολη, όσο και η εν πολλοίς αναγωγή του εκεί Πατριαρχείου σε “κράτος εν κράτει”, που υπαγόταν στον υπουργό Εξωτερικών της Υψηλής Πύλης (=οθωμανικής κυβέρνησης).

Τελοσπάντων… Παρά το πλήθος των σχετικών προβλημάτων, γεγονός είναι το ότι στο υπόδουλο Γένος των Ελληνορωμαίων χαρακτηριστικώς -και θεαματικώς- επαληθεύτηκε έκτοτε η “καμπύλη του Καίσλερ”. Όπως μάς εξήγησε αυτός ο ιδιοφυής διανοούμενος (Arthur Koestler [1905-1983]), που δημιουργικώς βίωσε σημαντικές πτυχές της Ιστορίας του ευρωπαϊκού Εικοστού Αιώνα, αντίθετα προς ό,τι γενικώς πιστεύεται, «όσο μεγαλύτερη είναι η καταπίεση τόσο μικρότερη γίνεται η προς αυτήν αντίδραση». Και φυσικά, όποτε η καταπίεση ελαχιστοποιείται, τότε είναι που εκδηλώνονται ξεσηκωμοί, ξεσπάν εξεγέρσεις, αρχίζουν επαναστάσεις κ.ο.κ.

Έτσι έγινε και με τους Έλληνες της Τουρκοκρατίας. Αφότου, στις αρχές του 19ου αιώνα, δραστικώς μειώθηκε η ισχύς των Γενιτσάρων, που παραδοσιακώς αποτελούσαν το κύριο έρεισμα του παδισάχ (= αυτοκράτορα) των Οθωμανών, αυτός άρχισε να αναζητάει υποστηρικτές της εξουσίας του μεταξύ των υποδούλων Ελλήνων. Ε, τότε άρχισαν οι “ξεσηκωμοί” που συρρίκνωνσαν και τελικώς διέλυσαν το δοβλέτι (=Οθωμανική Αυτοκρατορία). Η σχετική διαδικασία, μάλιστα, “σαν σε ανάγλυφο” εμφαίνεται στην ιστορία του Αλή πασά των Ιωαννίνων και τα επακόλουθά της στα νοτιοδυτικά Βαλκάνια.

Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, η απώτερη καταγωγή του Αλή πασά ήταν από τη Μικρά Ασία. Όπως όμως συνήθως συμβαίνει, αυτός κατέληξε να γίνει “πιο Αλβανός από τους Αλβανούς” και τελικώς να αναχθεί σε οιονεί πρόδρομο της αλβανικής ανεξαρτησίας. Υπήρξε, με άλλα λόγια, ομόλογος του Μεχμέτ Άλυ της Αιγύπτου, ο οποίος, αν και Κούρδος, εξαλβανίστηκε, ίδρυσε μία αλβανική δυναστεία στη νέα πατρίδα του και τελικώς απέκοψε αυτήν την τελευταία από το δοβλέτι…

Ο Αλή πασάς και ο Βρυώνης

Ο Αλή πασάς, “σατράπης της Ηπείρου” κατά τους δυτικοευρωπαίους, έγινε πασίγνωστος για τη θηριωδία με την οποία κατέστελλε οποιαδήποτε κίνηση θεωρούσε ως απειλητική των συμφερόντων του. Από την άλλη όμως πλευρά, προωθούσε μορφή θρησκευτικού συγκρητισμού. Είναι διαπιστωμένο ότι ποτέ του δεν ίδρυσε μουσουλμανικό τέμενος, ενώ αντιθέτως σταθερώς επέτρεπε την ανέγερση χριστιανικών ναών. Μεταξύ των ευνοουμένων του, άλλωστε, διέλαμπαν είτε Έλληνες ή πρόσωπα αποδεδειγμένως ελληνικής καταγωγής, τα οποία κατέληγαν να ενστερνίζονται την ενστικτώδη ανεξιθρησκεία του.

Πρώτος και καλλίτερος ο οξυνούστατος Οδυσσέας Αντρούτσος, πολεμιστής πασίγνωστος: Χωρίς να έχει ασπαστεί τυπικώς το Ισλάμ, ενεργώς συμμετείχε σε μουσουλμανικές ιεροτελεστίες. Μετά ο Αθανάσιος Διάκος, πρωτοπαλλήκαρο του Οδυσσέα. Αυτός αρχικώς πήγαινε για καλόγερος, μα τελικά κατέληξε να ενταχθεί στους τσοχανταρέους (= σωματοφύλακες) του Αλή πασά. Η πιο κραυγαλέα όμως περίπτωση ήταν εκείνη του Ομέρ Βρυώνη. Το ότι ο εν λόγω “φανατικός Τούρκος” ήταν ελληνικής καταγωγής παρέμενε γνωστό στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Ξένοι όμως ιστορικοί υπήρξαν εκείνοι που πλήρως εξήγησαν την περίπτωσή του.

Μετά την Άλωση πράγματι, πολλοί γόνοι γνωστών οικογενειών της ελληνικής Κωνσταντινούπολης προτίμησαν να εξισλαμιστούν. Και μπορεί να θεωρηθεί ως χαρακτηριστικό το ότι στην κατά το 1522 κατάκτηση της Ρόδου από τους Οθωμανούς είχε πρωτοστατήσει “τουρκεμένος” απόγονος των Παλαιολόγων! Έτσι και με τους Βρυώνηδες: Ήταν οι ΄βυζαντινοί Βρυέννιοι, ένας από τους οποίους μάλιστα, ο Νικηφόρος, υπήρξε σύζυγος της Άννας Κομνηνής, κόρης του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄!

Ο Ομέρ Βρυώνης μάλιστα, εγκατεστημένος στην Αλβανία, επαιρόταν για την “αυτοκρατορική καταγωγή” του και για αυτό είχε κρατήσει, ελαφρώς μεταλλαγμένο, το οικογενειακό του επίθετο. Αρχικώς δεχόταν την εξουσία του Αλή πασά. Αφότου όμως, με διάφορους τρόπους, κατάφερε να συσσωρεύσει μεγάλο πλούτο, κίνησε τις υποψίες του “σατράπη των Ιωαννίνων” και προκάλεσε την έχθρα του. Έτσι, όταν ο Αλής έφτασε σε ρήξη με τον παδισάχ, ο Ομέρ Βρυώνης δεν τον υποστήριξε.

Η επανάσταση στον Μοριά

Μέσα σε αυτόν τον αναβρασμό επιπλέον, άρχισε στον Μοριά η Ελληνική Επανάσταση – οπότε, με κινηματογραφική, όπως σήμερα θα λέγαμε, ταχύτητα, διαδραματίστηκαν τα εξής:

Α) Ο Αλή πασάς, οικονομικώς και στρατιωτικώς πανίσχυρος, θα μπορούσε να επιδιώξει την ίδρυση μιας αλβανικής κατά βάση μα οπωσδήποτε ανεξίθρησκης κρατικής οντότητας. Διέπραξε όμως σφάλμα μέγιστο: Ενώ πήρε τα όπλα ενάντια στην Υψηλή Πύλη, δεν έστερξε να αποβάλει τα διακριτικά του αξιώματος του βεζύρη (= υψηλόβαθμου πασά) με το οποίο τον είχε τιμήσει ο παδισάχ. Έτσι, όπως επισήμανε ο σύγχρονός μας Αλβανός συγγραφέας Ισμαήλ Κανταρέ (Ismail Kadare [1936-]), υπήρξε «αντάρτης κατά του ηγεμόνα του» και όχι πρόμαχος της ανεξαρτησίας ενός Λαού…

Β) Ο Ομέρ Βρυώνης, με εντολή της Υψηλής Πύλης, άρχισε, επικεφαλής υπολογίσιμης πολεμικής δύναμης, να “κατηφορίζει” μέσω Ρούμελης προς την Πελοπόννησο, προκειμένου να καταστείλει την Επανάσταση. Συνακολούθως έδωσε εντολή στον οιονεί υφιστάμενό του Οδυσσέα Αντρούτσο να μαζέψει όσους οπλοφόρους μπορούσε και να τον περιμένει στη Γραβιά. Καθώς τελείωνε όμως ο Απρίλιος του 1821 έπεσε πάνω στον Αθανάσιο Διάκο που προσπάθησε να τον ανακόψει κοντά στις Θερμοπύλες, σε γέφυρα της “Αλαμάνας”, δηλαδή του Σπερχειού ποταμού.

Η συνέχεια είναι γνωστή: Οι Έλληνες ηττήθηκαν, ο Διάκος αιχμαλωτίστηκε και ανακρίθηκε από τον ίδιο τον Ομέρ Βρυώνη, που ήδη είχε γίνει πασάς του Βερατίου. Σύμφωνα με μαρτυρίες λησμονημένες σήμερα, ο Διάκος πρότεινε στον Βρυώνη να τον “κρατήσει φυλακισμένο”, μέχρι να “ξεκαθαρίσει η κατάσταση στον Μοριά”. Ο πασάς αρνήθηκε και του ζήτησε να αλλαξοπιστήσει, ώστε να γίνει αξιωματικός του οθωμανικού στρατού. Τότε ήταν που ο Διάκος τού έδωσε τη μνημειώδη απάντηση: «Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θέ’ να πεθάνω».

Τη φράση αυτή λογικώς ο Ομέρ Βρυώνης, που περηφανευόταν για τους αυτοκρατορικούς προγόνους του, την εξέλαβε ως βαρύτατη προσωπική προσβολή. Έτσι, θανάτωσε τον Αθανάσιο Διάκο με έμπυρο ανασκολοπισμό, τρόπο δηλαδή τελείως ασυνήθη ακόμη και στα τότε Βαλκάνια. Στη συνέχεια, κινήθηκε προς τη Γραβιά, όπου -ευπειθώς, όπως πίστευε- τον περίμενε ο Οδυσσέας Αντρούτσος…

Από την Αλαμάνα στη Γραβιά

Γ) Είχε μπει πια ο Μάιος του 1821, όταν ο Ομέρ Βρυώνης έφτασε στο “ραντεβού του” με τον Αντρούτσο. Και εδώ η έκπληξη υπήρξε ακόμη μεγαλύτερη από εκείνη της Αλαμάνας! Τα παλληκάρια του Έλληνα οπλαρχηγού είχαν οχυρωθεί στο εκεί χάνι, πανέτοιμοι να ματαιώσουν την κάθοδο των Τούρκων στον Μοριά. Ο πασάς τα έχασε… και προσπάθησε να συμβιβάσει την κατάσταση στέλνοντας ένα δερβίση (= Μουσουλμάνο καλόγερο) να συνεννοηθεί με τον Οδυσσέα. Και τότε αυτός έκανε πράξη-αντίβαρο της αποτρόπαιας θανάτωσης του Διάκου: Καθώς ο δερβίσης “αγόρευε” κατευναστικώς, ο Αντρούτσος τον σκότωσε. Η ώρα της Ανεξαρτησίας των Ελλήνων είχε ανεκκλήτως σημάνει και η “ήρα χωριζόταν από το στάρι” δραστικώς.

Η συνέχεια είναι γνωστή. Τελικά, οι Έλληνες, μετά από πολύωρη επιτυχή άμυνα, βγήκανε από το χάνι και διασώθηκαν. Τυπικώς, ο Ομέρ Βρυώνης ήτανε νικητής, αλλά ψυχικώς είχε καταρρεύσει. Η ημικυκλικού σχήματος καμπύλη του Καίσλερ, η οποία είχε αρχίσει την προς τα πάνω κίνησή της στις 29 Μαΐου 1453, είχε πια ξεπεράσει την κορυφή της και ήδη έφτανε στο άκρο το ακριβώς απέναντι/αντίθετο ως προς εκείνο της αφετηρίας της.

Έτσι, ο τώρα Βρυώνης αλλά ενδομύχως Βρυέννιος δεν άντεξε να μπει στον Μοριά. Έκανε μερικούς “στρατιωτικούς περιπάτους” στη νοτιοανατολική Ρούμελη, μετά στράφηκε στα βόρεια και πιο μετά αποσύρθηκε στη Θεσσαλονίκη όπου, παρά τα αξιώματα που ακόμη τον περιέβαλλαν, βυθίστηκε σε εκούσια λήθη και τελικώς εξαφανίστηκε από το ιστορικό προσκήνιο…

Ψυχική αναταραχή υπό μορφή τύψεων; Κατά πάσα πιθανότητα… ναί! Και αυτό διότι, αντίθετα προς την άποψη που ακόμα επικρατεί, η Ιστορία διέπεται από τους δικούς της “Χαλύβδινους Κανόνες”.