Η εκπαίδευση στην Αρχαία Ελλάδα – Από τις απαρχές μέχρι τους σοφιστές

Αρκετή παιδεία/καλλιέργεια πρέπει να προσφερόταν ανεπίσημα μέσα από θεσμούς, όπως ήταν τα συμπόσια ή οι γιορτές. Ας θυμηθούμε τους ενάρετους, συμβουλευτικούς στίχους του Θέογνη που τραγουδιούνταν σε συμπόσια και μία μαρτυρία ότι την τρίτη ημέρα της γιορτής των Απατουρίων έθεταν βραβεία ραψωδικής απαγγελίας για παιδιά όπου μεταξύ άλλων ποιητών ακούγονταν έπη του Αθηναίου Σόλωνα (Πλάτ. Τίμ. 21b). Βέβαια, πίσω απ’ όλα αυτά κυριαρχούσε η πατροπαράδοτη αντίληψη ότι η αριστοκρατία κατείχε την αριστεία με κληρονομικό τρόπο και όχι μέσω διδασκαλίας.

Σημαντική παιδεία μπορούσε να προσφερθεί μέσα από τον παιδαγωγικό έρωτα, τη σχέση δηλ. ενός αγοριού με ενήλικο εραστή ή μέσα από θρησκευτικές τελετές ή εκδηλώσεις της πόλης· π.χ. ο ρήτορας Αισχίνης επισημαίνει ότι οι δημόσιες επιβραβεύσεις πολιτών για αρετή, ανδραγαθία ή φιλοπατρία διδάσκουν τους νέους, προβάλλοντάς τους πρότυπα (Κατά Κτησιφ. 246). Τον 4ο αι. π.Χ. ο Πλάτων υπογραμμίζει ακόμη την παιδευτική αξία των νόμων στο ομώνυμο έργο του (Νόμοι), ενώ ο ρήτορας Λυκούργος προβάλλει τους αθηναϊκούς νόμους ως σχολείο δημοκρατίας.

Πριν από τον 5ο αι. π.Χ. πρέπει να υπήρχε κάποια εκπαίδευση προς απόκτηση ορισμένων δεξιοτήτων (π.χ. ικανότητα γραφής), αλλά τις περισσότερες φορές επρόκειτο για ad hoc μαθητείες ατομικού επιπέδου. Οι μαρτυρίες για εκπαίδευση (δηλ. για επίσημη ομαδική διδασκαλία) την αρχαϊκή εποχή είναι ελάχιστες. Σχολικοί νόμοι που αποδίδονται στον Σόλωνα από τον Αισχίνη (Κατά Τιμάρχ. 9 κ.ε.) ίσως είναι μεταγενέστεροι και αφορούν κυρίως σε θέματα ηθικής. Οι παραδόσεις για τον Χείρωνα και τον Φοίνικα ως ιδανικούς εκπαιδευτές αντικατοπτρίζουν μία μορφή πρώιμης, αριστοκρατικής εκπαίδευσης (πρβλ. Ομήρ. Ιλ. Ι 442-3 [ο Φοίνικας προς τον Αχιλλέα] διδασκέμεναι τάδε πάντα, / μύθων τε ῥητῆρ’ ἔμμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων, ‘να σε διδάξω όλα αυτά ώστε να γίνεις έξοχος στον λόγο και στην πράξη’).

Τα πρώτα σχολεία

Για πρώτη φορά μνημονεύονται σχολεία στην Αστυπάλαια (το 496 π.Χ., Παυσ. 6.9.6), στη Χίο το (το 494 π.Χ., Ηρόδ. 6.27.2), στην Τροιζήνα (το 480 π.Χ., Πλουτ. Θεμιστ. 10.5) και στη βοιωτική Μυκαλησσό (το 413 π.Χ., Θουκ. 7.29.5). Μία μαρτυρία του Αιλιανού για ύπαρξη σχολείου σε κάποιους συμμάχους των Μυτιληναίων το 600 π.Χ., θεωρείται λιγότερο αξιόπιστη (Ποικ. Ιστ. 7.15).
Σε αττικά αγγεία του 5ου αι. π.Χ. απεικονίζονται σκηνές σχολείου, αλλά μέχρι το 450 π.Χ. η εκπαίδευση πρέπει να θεωρηθεί στοιχειώδης· περιοριζόταν κυρίως σε μουσική και γυμναστική.

Ορισμένες δωρικές περιοχές, όπως η Κρήτη ή η Σπάρτη της κλασικής εποχής, εφάρμοζαν μία ολοκληρωτική και στρατιωτική μορφή εκπαίδευσης, η οποία ελεγχόταν από το κράτος. Σκοπός της σπαρτιατικής αγωγής νέων ήταν η δημιουργία ενός αποτελεσματικού στρατιώτη και η σμίλευση μελλοντικών μητέρων που θ’ αναθρέψουν πολεμιστές. Από την ηλικία των επτά ετών το αγόρι μεγάλωνε σε στρατώνες υπό την επίβλεψη του κράτους και μακριά από γονείς. Η εκπαίδευση περιλάμβανε μουσική, ανάγνωση, γραφή και κυρίως άσκηση (αθλητική, στρατιωτική, πολεμική, κ.λπ., βλ. Ξενοφ. Λακεδαιμονίων πολιτεία, Πλουτ. Λυκούργος). Για τις κοπέλες προβλεπόταν γυμναστική και άθληση, μουσική και χορός.

Η στοιχειώδης εκπαίδευση περιλάμβανε τρεις τομείς: α. γυμναστική και αθλήματα από τον παιδοτρίβη, β. μουσική και εκμάθηση λυρικών ποιημάτων από τον κιθαριστή, και γ. γραφή, ανάγνωση αριθμητική και αποστήθιση κυρίως των ομηρικών επών από τον γραμματιστή (για την ηθικό ρόλο της μουσικής και ποίησης, βλ. Πλάτ. Πρωτ. 326a). Ο Πλάτων εξισώνει τον αχόρευτο (αυτόν δηλ. που στερείται μουσικής παιδείας) με τον απαίδευτο (αυτόν που στερείται ολωσδιόλου παιδείας, Νόμ. 654a-b).

Η εκπαίδευση ήταν ιδιωτικής φύσεως και κατόπιν πληρωμής. Τα κορίτσια, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από απεικονίσεις σε αγγεία, εκπαιδεύονταν εκτός από τους παραπάνω τομείς και στον χορό· σίγουρα, όχι το ίδιο εκτεταμένα όπως τ’ αγόρια ούτε στο ίδιο σχολείο με αυτά. Ο δάσκαλος ήταν συνήθως ελεύθερος και απολάμβανε το ίδιο περίπου κοινωνικό στάτους με τον ιατρό. Οι βοηθοί του μπορεί να ήταν δούλοι ή ελεύθεροι. Τ’ αγόρια συνοδεύονταν στο σχολείο από τον παιδαγωγό, έναν οικιακό δούλο υψηλής εμπιστοσύνης (Ηρόδ. 8.75). Η πειθαρχία ήταν αυστηρή: το διχαλωτό ραβδί αποτελούσε σύμβολο της δύναμης του παιδοτρίβη και η βέργα των άλλων δασκάλων. Σε τακτικούς δημόσιους αγώνες (λογοτεχνικούς, μουσικούς, αθλητικούς) οι μαθητές αποδείκνυαν τις ικανότητές τους.

Εκπαίδευση στην κλασσική Αθήνα

Η εξάπλωση της εκπαίδευσης από την αριστοκρατία σε πολίτες κατώτερων κοινωνικών τάξεων ίσως συνδέθηκε (τουλάχιστον στην Αθήνα) με τη δημοκρατία, αλλά δεν προέκυψε από αυτή. Η εξισορρόπηση μεταξύ φυσικής και πνευματικής αγωγής δεν ήταν πάντοτε εφικτή· επειδή η γυμναστική χρησίμευε στον στρατό, διατηρούσε ένα προβάδισμα. Από την άλλη, ο Ξενοφάνης και ο Ευριπίδης χλεύαζαν το αθλητικό (και αριστοκρατικό) ιδεώδες, ενώ ο Πίνδαρος και ο Ξενοφών το υποστήριζαν. Ο Ισοκράτης και ο Αριστοτέλης εξύψωναν την πνευματική έναντι της φυσικής αγωγής.

Από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. και μετά, μπορούσε κανείς ν’ αποκτήσει μία πιο εξειδικευμένη παιδεία, παρακολουθώντας τα μαθήματα των σοφιστών ή ακούγοντας τις διαλέξεις τους. Υπήρχαν σχολές ρητορικής, φιλοσοφίας, ιατρικής (Ηρόδ. 3.129, 131· οι πρώιμες ιατρικές σχολές είχαν ημι-θρησκευτικά θεμέλια). Από τις πιο γνωστές ήταν η ρητορική σχολή του Ισοκράτη (ιδρύθηκε γύρω στο 390), η Ακαδημία του Πλάτωνα με φιλοσοφικό και μαθηματικό πρόγραμμα σπουδών (ιδρύθηκε αμέσως μετά) και το Λύκειο του Αριστοτέλη (ιδρύθηκε το 335). Κάποιες από τις παραπάνω ανώτερες σχολές απαιτούσαν προπαιδευτικά μαθήματα τα οποία αποτέλεσαν τις απαρχές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (π.χ. για τη φοίτηση στην Ακαδημία ήταν απαραίτητη η γνώση γεωμετρίας).

Οι σοφιστές ήταν περιφερόμενοι δάσκαλοι, οι οποίοι πρόσφεραν έναντι αμοιβής ποικίλες γνώσεις πάνω σε εξειδικευμένα θέματα. Υπόσχονταν ότι διδάσκουν την πολιτική αρετή και έδιναν ιδιαίτερο βάρος στην απόκτηση ικανοτήτων χρήσιμων για την πολιτική, όπως ήταν η ρητορική δεινότητα (Πρωτ. 318e-319a). Η διδασκαλία τους απευθυνόταν σε οποιονδήποτε μπορούσε να πληρώσει. Πραγματιστές και προοδευτικοί ως προς τις απόψεις και τις μεθόδους, οι σοφιστές αποτέλεσαν τη φιλελεύθερη, δημοκρατική παράδοση της ελληνικής εκπαίδευσης.

Ήταν οι πρώτοι που ενσωμάτωσαν βασικές επιστημονικές γνώσεις στη διδασκαλία τους· ας θυμηθούμε τον πολυμαθή Ιππία που εκτός των άλλων δίδασκε πρακτική αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική (Πλάτ. Πρωτ. 318e). Είχαν αποδεχθεί και δίδασκαν την ελληνική πολιτιστική κληρονομιά, εναντίον της οποίας στράφηκαν με βιαιότητα ο Πλάτων και ο Σωκράτης. Οι απόψεις των σοφιστών άνοιξαν τη συζήτηση για την εκπαίδευση, η οποία συνεχίστηκε έντονα τον 4ο αι. π.Χ. συμπεριλαμβάνοντας την αντιπαράθεση μεταξύ φύσης και ανατροφής.