Η ελληνική εκπαίδευση στην Τουρκοκρατία – Υπήρχε κρυφό σχολειό;

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα χωρίζονταν σε μουσουλμανικά, χριστιανικά (ορθόδοξα, καθολικά, αρμένικα) και εβραϊκά, ενώ ανήκαν καθ’ ολοκληρίαν στις αντίστοιχες εκκλησιαστικές τους Αρχές, οι οποίες τα επόπτευαν. Είχαν ιδρυματική μορφή και συντηρούντο από ίδια κεφάλαια, τα οποία εάν δεν είχαν, έκλειναν. Οι δάσκαλοι μάθαιναν ιερατικά κυρίως γράμματα στους σπουδαστές και πληρώνονταν απ’ αυτούς. Δεν υπήρχε ενιαίο, ούτε υποχρεωτικό πρόγραμμα σπουδών, ούτε η μαθητεία ήταν υποχρεωτική για τους μαθητές, με αποτέλεσμα να φοιτά σ΄ αυτά ελάχιστο ποσοστό του νεανικού πληθυσμού. Το υπόλοιπο ποσοστό του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο. Η παιδεία (εκπαίδευση) ήταν προνόμιο και όχι δικαίωμα.

Αυτό σημαίνει ότι, όποτε ήθελε ο εκάστοτε σουλτάνος, ή τοπικός αξιωματούχος αφαιρούσε το προνόμιο της εκπαίδευσης (παιδείας) και όποτε ήθελε, το επανέφερε. Αυτό δημιουργούσε, πλέον των άλλων, και μια ασυνέχεια στην εκπαίδευση και ο μαθητής που τυχόν μπορούσε να φοιτήσει, συνήθως τα παρατούσε.

Το κρυφό σχολειό

Συχνά όμως, σε περιοχές που είχαν το προνόμιο και τα οικονομικά μέσα να πληρώνουν δάσκαλο και να συντηρούν ένα οίκημα – σχολείο με μια βιβλιοθήκη (συνήθως κληροδότημα), τούτο τους αφαιρείτο και τα παιδιά (μαθητές) αναγκαζόντουσαν να βλέπουν το δάσκαλό τους “στα κρυφά” και μάλιστα σε όποιο “μυστικό/ κρυφό” χώρο μπορούσαν. Αυτό συνέβαινε γιατί παραβίαζαν διοικητική εντολή και εάν ανακαλύπτονταν, θα είχαν βαριές συνέπειες. Ο δάσκαλος ίσως και σε θάνατο.

Απ’ αυτές λοιπόν τις περιπτώσεις, που δεν ήταν λίγες, ούτε σπάνιες, προέκυψε το θέμα του “κρυφού σχολειού”, δεδομένου ότι δεν υπήρχε ρητή απαγόρευση της εκπαίδευσης, παρότι πρακτικά εμποδιζόταν. Επομένως, υπήρχε σχολείο στην Οθωμανική περίοδο, αλλά ήταν αυτοσυντηρούμενο και όχι υποχρεωτικό, με συνέπεια τα σχολεία να είναι λίγα. Η παιδεία ήταν προνόμιο και όχι δικαίωμα, τα δε παιδιά είναι ζήτημα εάν έφταναν την 3η δημοτικού (όπως θα λέγαμε σήμερα), με συνέπεια πάνω από το 90% του συνολικού πληθυσμού της αυτοκρατορίας να είναι αναλφάβητο, έχοντας μόνον κοινωνική εκπαίδευση, ή τεχνική, ή καλλιτεχνική, ή μουσική, αφού, συν τοις άλλοις, τις περισσότερες φορές, το προνόμιο λειτουργίας τους, το αφαιρούσαν.

Μαρτυρίες

Από το βιβλίο Γ. Κεκαυμένου για το Κρυφό Σχολειό, εκδ. Ατροπός, περί απαγόρευσης της παιδείας και της θρησκευτικής ελευθερίας από τους Οθωμανούς, βρίσκουμε πολλές και συνεχείς μαρτυρίες, όπως, αυτές, από το 1570-1580, του Θεοδόσιου Ζυγομαλά, αρχιγραμματέα του Οικ. Πατριαρχείου. Τις επιστολές προς τον Γερμανό καθηγητή, Μαρτίνο Κρούσιο. Ο Γερμανός καθηγητής, εξέδωσε έναν τόμο επιστολών, στοιχείων και ντοκουμέντων, το 1584, με τον τίτλο Turcograecia, το οποίο αποτελεί ζωτικής σημασίας πρωτότυπη ιστορική πηγή για την εποχή εκείνη. Ολόκληρο το βιβλίο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο και είναι δίγλωσσο: γραμμένο στα λατινικά και στα ελληνικά: Crusius, Martin (1526-1607): Turcograeciae Libri Octo: Quibus Graecorum Status Sub Imperio Turcico, in Politia et Ecclesia, Oeconomia et Scholis, iam inde ab amissa Constantinopoli, ad haec usque tempora, luculenter describitur. Cum Indice Copiosissimo. – Basileae: Per Leonardum Ostenium, Sebastiani Henricpetri Impensa.

Επίσης, αναφορές για τα θέματα Παιδείας έχουμε, το 1598, του Μελέτιου Πηγά, Πατριάρχη Αλεξανδρείας.

• Το 1607, Χριστόφορος Άγγελος λόγιος. Το βιβλίο του εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, το 1617.
• Το 1610, George Sandys, Άγγλος περιηγητής.
• Το 1620, Κύριλλος Λούκαρης, Οικουμενικός Πατριάρχης.
• Το 1627, Μητροφάνης Κριτόπουλος, Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Επιστολή στον Γερμανό καθηγητή Bernegger.
• Το 1631, Γεράσιμος Α΄, Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Αλληλογραφία με Αρχιμανδρίτη Αρσένιο.
• Το 1650, François Richard, Ιησουΐτης ιερωμένος.
• Το 1660, Νεκτάριος, Πατριάρχης Ιεροσολύμων.
• Το 1675, Σουλτανικό φιρμάνι.
• Το έτος 1678, Sir Paul Rycaut, Άγγλος Διπλωμάτης. Επίσημη αναφορά προς τον Βασιλιά Κάρολο Β΄ για την κατάσταση στην περιοχή.
• 1680, Thomas Smith, Άγγλος Θεολόγος, Κοσμήτορας και αντιπρόεδρος του Magdalen College της Οξφόρδης.
• Το 1688, ο Ηλίας Μηνιάτης, Επίσκοπος Κερνίτσης και Καλαβρύτων.
• Το 1760, Γεώργιος Φατζέας, μητροπολίτης Φιλαδελφείας (στη Βενετία).
• Το 1801, Αδαμάντιος Κοραής.
• Το 1866, Κρήτες Επαναστάτες.

Πηγές σχετικές με σχολεία τα οποία έκλεισαν οι Οθωμανοί:

• 1777, Κωνσταντίνος Κούμας, από τους πιο πιστούς μαθητές του Κοραή.
• 1820, Noehden, Άγγλος καθηγητής κλασικής φιλολογίας (άρθρο του στο The Classical Journal, το 1820).
• 1821, Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων.
• 1821, Αλληλοδιδακτικά Σχολεία Χανίων και Ρεθύμνου.
• 1856, Σουλτανικό φιρμάνι Χάττι Χουμαγιούν και νεώτερο, το 1867.
  Μαρτυρίες για κρυφό σχολειό πριν το 1821
• 1743, Μακάριος Χριστιανόπουλος (Μαριδάκις), ιεροκήρυκας Οικουμενικού Πατριαρχείου.
• 1771, Ευγένιος Βούλγαρις.
• 1785, Μάρκος Δραγούμης. Μαρτυρίες για το κρυφό σχολειό από το 1821 έως την απελευθέρωση
• 1821, Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων.
• 1822, Στέφανος Κανέλλος. Επιστολή στον Γερμανό λόγιο, C. Iken.
• 1826, Ιάκωβος Ρίζος-Νερουλός. Μαρτυρίες για κρυφό σχολειό μετά την απελευθέρωση:
• 1837, Μισαήλ Αποστολίδης, καθηγητής Θεολογικής σχολής.
• 1849, Γεώργιος Μαυροκορδάτος, καθηγητής Νομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
• 1863, Κωνσταντίνος Φρεαρίτης, καθηγητής Νομικής.
• 1873, Φώτιος Χρυσανθόπουλος (Φωτάκος), πρώτος υπασπιστής του Κολοκοτρώνη.
• 1881, Γεώργιος Χασιώτης, ιστορικός της εκπαίδευσης.
• 1913, René Puaux (Πυώ), Γάλλος δημοσιογράφος και περιηγητής (στην Ήπειρο).

Ο Αναστάσιος Ν. Γούδας, “διδάκτωρ της ιατρικής, ιππότης του τάγματος του αγίου Στανισλάου, μέλος διαφόρων επιστημονικών και φιλανθρωπικών εταιριών”, στον Β΄ τόμο του περίφημου έργου του “Βίοι παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών”, όπου πραγματεύεται περί “Παιδείας” (εν Αθήναις 1870, σελ. κΕ΄ κ.εξ.) γράφει: «Σμικρόν κατά σμικρόν η διδασκαλία μετεφέρθη από των σκητών και των σπηλαίων εις τους νάρθηκας των εκκλησιών, ένθα και σήμερον έτι διδάσκουσιν εν τισι των υπό την Τουρκία ελληνικών χωρών. Τα δημόσια σχολεία τότε ήσαν παντελώς κατηργημένα· μόνον εν τοις Πατριαρχείοις της Κωνσταντινουπόλεως και εν αποκέντρω τινί πόλει διετηρήθησαν, ως λέγεται, ατελείς τινες σχολαί· ανώτερα δε εκπαιδευτήρια δεν εδύναντο να συστηθώσι, λέγει ο Γιακωβάκης Ρίζος Νερουλός «ειμή υπό τον τίτλον επανορθωτικά καταστήματα MAISON DE CORRECTION». Ούτω δε μόλις εδυνήθησαν οι άνδρες εκείνοι να διατηρήσωσιν εν τη Ανατολή άσβεστον τον λύχνον της παιδείας…

«Παναγιώτης δε ο Νικούσης και ο διάδοχος αυτού Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, λέγει Γιακωβάκης Ρίζος ο Νερουλός, κατώρθουν να λαμβάνωσιν άδειαν συστάσεως σχολείων εις διαφόρους πόλεις της τε Ευρωπαϊκής Τουρκίας και της Μικράς Ασίας και απεστόμουν τους κατά τόπους διοικητάς Τούρκους οτέ μεν δια δώρων, οτέ δε δια της ισχύος των παρά τοις υπουργοίς του Σουλτάνου». Αλλά σχολεία διατηρούμενα μόλις δια δωροδοκίας και δια της εμπνεύσεως φόβου, δεν ήτο δυνατόν να παρέξωσιν εις το έθνος και μεγάλους άνδρας· άπορον μάλιστα είναι πως εμορφώθησαν και τινες, ικανοί να διδάσκωσι τα καλά γραμματικά, και να διατηρώσιν ούτως άσβεστον τουλάχιστον την λυχνίαν της παιδείας».

Έρευνα-Πηγές

Μία ενδιαφέρουσα έρευνα στα πλαίσια της διατριβής του έκανε ο Ευαγγ. Τσιανάκας στο Τμήμα φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής σχολής του ΑΠΘ αναφορικά με τα οθωμανικά (μουσουλμανικά) σχολεία της Πελoποννήσου από τα τέλη του 17ου αι. μέχρι τις αρχές του 19ου, η δε έρευνά του βασίστηκε σε οθωμανικές πηγές και στις ταξιδιωτικές περιγραφές του Τούρκου περιηγητή Evliya Çelebi (1611-1681), ο οποίος περιηγήθηκε τον Μοριά το έτος 1667, περιγράφοντας λεπτομερώς τους τόπους που επισκέφτηκε, ενώ όπως αναφέρει ο κ. Τσιανάκας, έχει εξακριβωθεί (Δημητριάδης, 1973) ότι πολλές φορές οι πληροφορίες που μας παρέχει είναι ανακριβείς ή χαρακτηρίζονται από υπερβολή, ιδιαίτερα όταν γίνεται αναφορά σε αριθμητικά δεδομένα.

Στις ταξιδιωτικές περιγραφές των Ευρωπαίων υπάρχουν επίσης κάποιες αναφορές, οι οποίες, ωστόσο, δε θεωρούνται από μόνες τους αξιόλογες. Για την απόκτηση των σχετικών πληροφοριών καταλληλότερες πηγές θεωρούνται οι οθωμανικές αρχειακές πηγές, οι οποίες μερικές φορές αναφέρονται στην ανέγερση ή την ανακαίνιση ενός μουσουλμανικού σχολείου ή στην τοποθέτηση ενός δασκάλου (müderris) σε έναν μεντρεσέ (medrese: ιεροσπουδαστήριο). Στη συγκεκριμένη περίπτωση τα στοιχεία τα οποία έχουμε στη διάθεσή μας , μας δίνουν σε ικανοποιητικό βαθμό την γενική εικόνα της οθωμανικής εκπαίδευσης στην τουρκοκρατούμενη Πελοπόννησο.

Αναφέρει λοιπόν ο κ. Τσιανάκας: «Η επίσκεψη του Evliya Çelebi στην Ελλάδα περιλαμβάνεται στον όγδοο τόμο του “Οδοιπορικού”. Ο εν λόγω τόμος εκδόθηκε το 1928 στην Κωνσταντινούπολη από την “Τουρκική Ιστορική Εταιρεία” με επιμέλεια του Kisli Risat Bilge. Ο Evliya Çelebi επισκέφτηκε την Πελοπόννησο το 1667». Από τις πόλεις της Πελοποννήσου πρώτη επισκέφτηκε την Κόρινθο, στη συνέχεια τα Καλάβρυτα, τη Βοστίτσα (Αίγιο), το Καστέλι, την Πάτρα, τη Γλαρέντζα (Κυλλήνη), το Χλεμούτσι, τη Γαστούνη, το Φανάρι, το Ναβαρίνο, τη Μεθώνη, την Κορώνη, την Καλαμάτα, την Ανδρίτσαινα, την Καρύταινα, το Λεοντάρι, το Λογκανίκο, τον Μυστρά, την Τσακωνιά, τη Μονεμβασία, την Τριπολιτσά, το Άργος και ολοκλήρωσε την περιοδεία του, φτάνοντας στην πόλη του Ναυπλίου (Δημητριάδης, 1973).