Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο Έλλην των Ελλήνων

Στους στίχους γίνεται αναφορά στην εθνική ταυτότητα των Ελλήνων της εποχής εκείνης, που ταυτίζεται με αυτή των Γραικών, αλλά και των Ρωμαίων/Ρωμηών, όπως θα δούμε πιο κάτω. Συνάμα γίνεται λόγος για πολλά έθνη -την τότε ύπαρξή των οποίων αρνούνται ιστοριογράφοι της μοντερνιστικής σχολής σκέψης- που τελούσαν υπό ξένη κυριαρχία.

«Πρῶτον τῷ παντοκράτορι κυρίῳ τῷ δεσπότῃ
εὔχομαι δοῦναί μοι ἰσχὺν τοῦ φράσαι ἐν συνόψει,
ὅσα γραφαῖς καὶ ἀκοαῖς ἴσμεν ἐκ τῶν εἰδότων:
ἐπεί τινες ἑζήτησαν μ.αθεϊν τὰ ἐν ἐσχάτοις
της Ρωμαΐδος και Γραικών πτώσιν και τα των Τούρκων,
συν άλλοις έτι νεωστί συμβάσι πλείστοις έργοις.
Της Κωνσταντινουπόλεως το γόνυ καμψαμένης,
και κάραν την κομόεσσαν κλινάσης και αυχένα,
καιρώ Μουρτζούφλου(1) την αρχήν και κράτος εκλιπούσης,
Ιταλικαίς, Αυσονικαίς, βαρβαρικαίς εφόδοις,
και του Κυρίου κρίμασιν αρρήτοις του δεσπότου,
και των Ρωμαίων της αρχής καταστρεψάσης πάντα,
μέρους Ελλήνων των Γραικών όντος εν τη Ασία,
πολλών κατάρχοντος εθνών και πόλεων και άλλων,
και πόλιν Σεβαστούπολιν λαβόντος εν Ευξείνω,
ήνπερ Σουβάς νυν λέγουσι, το πριν Ρωμαίων ούσαν,
άστη και πόλεις έκλαιον, πάντα κατεκλονούντο».(2)

Στη συνέχεια του Χρονικού του ο Ιέραξ αναφέρεται στην ανάδειξη του Ορχάν, γιου του Οσμάν, ως σουλτάνου:

«…και ούτος εκηρύττετο αμιράς της Ασίας .
ληίζων τε και πυρπολών πόλεις τας των Ρωμαίων (…)
Λαμβάνειν τα Ρωμαίων δε επιθυμών τα πλείστα,
πόλεις και χώρας εκπορθεί τας εν Ασία ούσας».(3)

“Ως Έλλην των Ελλήνων”

Το Χρονικό συνεχίζεται με τον Ιέρακα να κατονομάζει κάποιες από τις υπαρκτές εθνότητες των πλησίον της Κωνσταντινούπολης περιοχών, των οποίων τις στρατιωτικές δυνάμεις και πόλεις υπέταξε ο αυτοκράτορας της πόλης των Ρωμαίων, που αριστεύσας στο πεδίο των μαχών αναδείχθηκε ως Έλλην των Ελλήνων.(4) Η φράση περιέχει θαυμασμό για τους Έλληνες, ως να έλεγε πως ‘‘αναδείχθηκε άριστος μεταξύ αρίστων’’:

«ο βασιλεύς της πόλεως Ρωμαίων ο αυτάναξ,
και εν Βουλγάροις ανελθών εφάνη τροπαιούχος,
εφάνη μέγας αριστεύς, ως Έλλην των Ελλήνων ΄
ετρέψατο Βουλγαρικάς φάλαγγας και δυνάμεις,
πόλεις Μυσών και Τριβαλών, και παίδας των Παιόνων(5)».

Στη συνέχεια ο Ιέραξ κάνει αναφορά στην προϊούσα σύγκρουση του σουλτάνου Μουράτ προς τον αδερφό του τον Μουσταφά, στου οποίου τα στρατεύματα συμπεριλαμβάνονταν και Έλληνες:

«Τοίνυν αυτού του Μουσταφά περάσαντος εις Προύσαν
συν ουκ ολίγη στρατιά Ρωμαϊκώ τω ξίφει,
έλληνας άνδρας μετ’ αυτού έχοντος λογχηφόρους,
τούτω Ασίας άστεα υπέκλινον αυχένα».(6)

Τους τελευταίους στίχους του Χρονικού αφιερώνει ο Ιέραξ στις τραγικές στιγμές της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τον στρατό του Μωάμεθ Β΄. Αφηγούμενος τις ύστατες ηρωικές ενέργειες του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, γράφει:

«αυτός δ’ εν μέσω των εχθρών εισέρχεται ξιφήρης
μετά τινων στρατιωτών, λοιπών τε των ενδόξων,
ως πριν οι τριακοσιοι οι μετά Λεωνίδου
θανόντες εν τω Περσικώ πολέμω και τη μάχη .
ήσαν δ’ εν μέσω των εχθρών ανδραγαθούντες πλείστοι .
αλλ’ ουν το σμήνος των εχθρών ίσχυεν, υπερείχε .
πάσι δε τάφος γέγονε πατρίς η παμφιλτάτη
του Κωνσταντίνου κράτορος και των αρίστων πάντων .
δεινόν το πλήθος γαρ φησι σοφός ο Ευριπίδης
ύστερον δε εφευρηκώς την κάραν ο σουλτάνος
του Κωνσταντίνου κράτορος, και γνους εκείνου ούσαν,
και σχων εγκάρδιον, ως νικητής Ρωμαίων».(7)

Ο Ιέραξ εντάσσει τον αγώνα του Παλαιολόγου σε αρχαιοελληνικό πλαίσιο παραλληλίζοντάς τον με τη μάχη του Λεωνίδα και των τριακοσίων Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες εναντίον των Περσών. Τον συνοδεύει, επίσης, με σχόλιο προερχόμενο από τον Ευριπίδη (Εκάβη, στίχος 884), ενώ και το «των αρίστων πάντων πάσι τάφος γέγονε πατρίς», είναι παραλλαγή της ρήσης στον Επιτάφιο του Περικλή: «ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος». Η ελληνική πολιτισμική ταυτότητα και εθνότητα προβάλλει έντονη σε πλήρη συνάφεια με τη ρωμαίικη πολιτειακή ιδιότητα των τελευταίων Βυζαντινών.

Σημειώσεις

(1) Πρόκειται για τον μέγα δομέστικο Αλέξιο Ε΄ Δούκα, που ονομάστηκε Μούρτζουφλος επειδή είχε σμιχτά φρύδια. Πρωτοστάτησε στις εξεγέρσεις εναντίον του φιλολατίνου αυτοκράτορα Αλεξίου Δ΄. Κατόρθωσε να ανεβεί στο θρόνο και να στεφθεί αυτοκράτορας με το όνομα Αλέξιος Ε΄. Κατά τη σύντομη διάρκεια της θητείας του (08/02 έως 12/04 του 1204) η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Σταυροφόρων.
(2) Ιέρακος Χρονικόν περί της των Τούρκων βασιλείας. Βλ. Σάθας Κων/νος, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος Α΄, Βυζαντινά Ανέκδοτα, εν Βενετία 1872, σελ. 245 (στίχοι 5-17).
(3) Ιέρακος Χρονικόν, όπ. παρ. σελ. 246 (στίχοι 26,27 και 31, 32).
(4) Ιέρακος Χρονικόν, όπ. παρ. σελ. 246 (στίχοι 49-53).
(5) Μυσοί ονομάζονταν οι κάτοικοι της Μυσίας, περιοχής στη Μικρά Ασία. Οι Μυσοί, φυλή συγγενική με τους Φρύγες και τους Θράκες μνημονεύονται από τον Όμηρο ως φίλοι και σύμμαχοι των Τρώων (Ιλιάδα Β΄ 858). Τους Μυσούς αναφέρει και ο Στράβων (Strabo, Geography 7.3.2). Οι Τριβαλλοί ήταν αρχαία θρακική φυλή. Κατοικούσε στις πεδιάδες της σημερινής νότιας Σερβίας και της δυτικής Βουλγαρίας. Οι Παίονες ήταν αρχαίος λαός που κατοικούσε στην περιοχή της Μακεδονίας. Αναφέρονται από τον Ηρόδοτο (Ιστορίαι 5.1.2), Στράβωνα (Γεωγραφικά 7α.1.11.11) και Διώδορο Σικελιώτη (Βιβλιοθήκη 16.4.2).
(6) Ιέρακος Χρονικόν, όπ. παρ., σελ. 254 (στίχοι 296-299).
(7) Ιέρακος Χρονικόν, όπ. παρ. σελ. 267 (στίχοι 679-690).