Ο άγνωστος πανελλήνιος εμφύλιος πόλεμος της αρχαϊκής Ελλάδος

Ο Ληλάντιος Πόλεμος αποτελεί μια από τις πλέον άγνωστες πολεμικές συγκρούσεις στον ελλαδικό χώρο. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πηγές διεξήχθη στο διάστημα 710-650 π.Χ. και σε αυτόν συμμετείχαν με τη μια ή την άλλη πλευρά πολλές ελληνικές πόλεις, τόσες ώστε δίκαια ο πόλεμος αυτός να μπορεί να χαρακτηριστεί ως Πανελλήνιος.

Αιτία του πολέμου ήταν η διαμάχη Χαλκίδας και Ερέτριας για την κατοχή του πλούσιου Ληλάντιου πεδίου, της πεδιάδας που εκτείνεται μεταξύ των δύο πόλεων. Στην γενικά ορεινή Ελλάδα ο έλεγχος εύφορων εδαφών αποτελούσε ζωτικής σημασίας παράγοντα για την πόλη που τις ήλεγχε.

Ο κατά γενική ομολογία αξιόπιστος Θουκυδίδης κάνει λόγο για σύγκρουση συνασπισμών πόλεων. «Ο πόλεμος μεταξύ Χαλκίδος και Ερέτριας χώρισε τις λοιπές πόλεις της Ελλάδας σε αντίπαλα στρατόπεδα», έγραψε. Δεν υπάρχουν ακριβείς χρονολογικές αναφορές για τα έτη διεξαγωγής του πολέμου. Ο Θουκυδίδης τον τοποθετεί περί το 705 π.Χ. Μαζί του συμφωνούν και τα αρχαιολογικά ευρήματα που δείχνουν εγκατάλειψη θέσεων στην περιοχή του Ληλάντιου πεδίου την ίδια εποχή. Άλλωστε, γνωρίζουμε ότι μέχρι τα μισά του 8ου αι. π.Χ. Χαλκίδα και Ερέτρια συνεργάζονταν στο αποικιακό πεδίο. Ο Θέογνης αναφέρει ότι πόλεμος έλαβε χώρα στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. Ωστόσο, φαίνεται πως η πρότασή του δεν ευσταθεί.

Ο Ησίοδος και ο Αρχίλοχος κάνουν αναφορές στον Ληλάντιο πόλεμο. Ο Θουκυδίδης επίσης αναφέρεται σε αυτόν επικαλούμενος παλαιότερές του μαρτυρίες. Ο Ηρόδοτος κάνει, επίσης, αναφορά λέγοντας ότι η Ερέτρια έστειλε βοήθεια στη Μίλητο που απειλείτο από τους Πέρσες, διότι και η Μίλητος την είχε βοηθήσει στον πόλεμο κατά της Χαλκίδας.

Αντίθετα, η Σάμος είχε ενισχύσει τη Χαλκίδα. Ο Πλούταρχος, επίσης, αναφέρεται στον πόλεμο και γράφει ότι το συμμαχικό προς τη Χαλκίδα θεσσαλικό ιππικό, υπό τον Κλεόμαχο, έκρινε τη σύγκρουση υπέρ της, παρά τον θάνατο του Θεσσαλού πολέμαρχου. Ο Πλούταρχος αναφέρει επίσης κάποιον άρχοντα της Χαλκίδας, τον Αμφιδάμα, ο οποίος σκοτώθηκε στον πόλεμο.

Ο Στράβων στα «Γεωγραφικά» του αναφέρει, επίσης, ότι κάποτε οι δύο πόλεις είχαν φιλικές σχέσεις, αλλά αργότερα βρέθηκαν να πολεμούν. Χάρη στις παλαιές καλές τους σχέσεις, όμως, αποφάσισαν αμφότεροι οι στρατοί να μην χρησιμοποιούν εκηβόλα όπλα. Οι αρχαιολογικές έρευνες τοποθετούν την έναρξη του πολέμου στο 710–705 π.Χ., καθώς τότε χρονολογούνται οι πρώτες ταφές πολεμιστών που βρέθηκαν στην Ερέτρια, ενώ οι τελευταίες ταφές χρονολογούνται περί το 690 π.Χ. Περί το 680 π.Χ., δημιουργήθηκε στην Ερέτρια ένα ταφικό μνημείο για τους πεσόντες πολεμιστές.

Πόλεμος και συμμαχίες

Χαλκίδα και Ερέτρια ήταν και είναι αμφότερες κτισμένες στη δυτική ακτή της Εύβοιας. Και οι δύο πόλεις διεκδικούσαν την εύφορη πεδιάδα που διέσχιζε ο ποταμός Λήλας. Γιατί όμως οι δύο πόλεις αποφάσισαν τότε να διεκδικήσουν την πεδιάδα; Στα τέλη του 8ου αι. π.Χ. φαίνεται πως ξηρασία είχε πλήξει πολλές περιοχές της Ελλάδας, μεταξύ των οποίων και την Εύβοια. Ίσως εκεί να κρύβεται το μυστικό.

Η σύγκρουση, λοιπόν, ξέσπασε και κατά κύριο λόγο οι συγκρούσεις έγιναν στην ξηρά, αν και οι δύο ναυτικές πόλεις, πιθανότατα, διέθεταν ισχυρούς στόλους. Οι άνδρες αμφοτέρων των στρατών πολεμούσαν ως πρώτο-οπλίτες, οπλισμένοι με ασπίδες, σπαθιά, δόρατα και ακόντια. Οι πλέον εύποροι έφεραν και κωδωνόσχημους ορειχάλκινους θώρακες και κράνη.

Ωστόσο, αφού απαγορεύτηκαν τα εκηβόλα όπλα οι αντίπαλες δυνάμεις πολεμούσαν εκ του συστάδην, πιθανώς σε πιο χαλαρούς σχηματισμούς και όχι σε σχηματισμό οπλιτικής φάλαγγας και για αυτό το ιππικό είχε τόσο αποφασιστικό ρόλο στην σύγκρουση. Είναι πιθανό, πάντως, εφόσον ο πόλεμος τράβηξε σε μάκρος χρόνου, οι τελικές μάχες να δόθηκαν μεταξύ αντιπάλων φαλαγγών. Η Ερέτρια στο απόγειο της ισχύος της παρέτασσε 3.000 βαριά οπλισμένους πεζούς, 600 ιππείς και 60 ελαφρά άρματα. Ο αριθμός των 600 ιππέων για μια μικρή πόλη όπως η Ερέτρια είναι απλά τεράστιος.

Δεν γνωρίζουμε τίποτα για τις δυνάμεις της Χαλκίδας, τον αριθμό ή την σύνθεσή τους. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι υπερείχε αριθμητικά σε πεζικό της αντιπάλου της, αλλά υστερούσε σε ιππικό. Στον πόλεμο συμμετείχαν πολλές ελληνικές πόλεις με τη μια ή την άλλη πλευρά. Η Ερέτρια εκείνη την εποχή κατείχε το 25% του εδάφους της Εύβοιας καθώς και τα νησιά Άνδρος, Τήνος και Κέα. Επίσης, όπως αναφέρθηκε η Μίλητος πολέμησε υπέρ της Ερέτριας και η Σάμος υπέρ της Χαλκίδας, όπως και οι Θεσσαλοί εκ Φαρσάλων.

Ιστορικοί αναφέρουν έως και 40 ακόμα πόλεις ως συμμετάσχουσες στον πόλεμο. Το πιθανότερο είναι να συμμετείχαν, πέραν των αναφερομένων, τα Μέγαρα, η Αίγινα, η Χίος και οι Ερυθρές. Ορισμένοι, όμως, συνδέουν και τους Μεσσηνιακούς Πολέμους με τον Ληλάντιο Πόλεμο, καθώς επίσης και τον πόλεμο Άργους–Σπάρτης, με το Άργος και την Αίγινα να υποστηρίζουν την Ερέτρια και τη Σπάρτη να υποστηρίζει τη Χαλκίδα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως οι Σάμιοι βοήθησαν τους Σπαρτιάτες κατά των Μεσσηνίων. Δεδομένης της στήριξης της Σάμου προς την Χαλκίδα φαίνεται πως υπήρξε κάποια συσχέτιση, όπως και ο πόλεμος της Μιλήτου κατά της συμμάχου της Σπάρτης Μήλου.

Από την άλλη Κόρινθος και Μέγαρα πολεμούσαν μεταξύ τους συνεχώς αυτή την περίοδο για την κατοχή της περιοχής Λουτρακίου–Περαχώρας. Φαίνεται πως η Κόρινθος ήταν σύμμαχος με τη Χαλκίδα με την οποία συνεργάζονταν και στην ίδρυση αποικιών και τα Μέγαρα είχαν ταχθεί υπέρ της Ερέτριας. Όσον αφορά τη μικρασιατική πόλη των Ερυθρών, ως αντίπαλος της Μιλήτου, ήταν σύμμαχος της Χαλκίδας. Περί το 700 π.Χ. το Λευκαντί, εξάρτημα της Ερέτριας, καταστράφηκε πιθανώς από τους Χαλκιδείς, αποκόπτοντας την Ερέτρια από το Ληλάντιο πεδίο. Την ίδια εποχή οι Μιλήσιοι λεηλάτησαν την Κάρυστο, στη νότια Εύβοια, σύμμαχο, προφανώς, της Χαλκίδας.

Τελικά, φαίνεται πως ο πόλεμος, αφού πέρασε από διάφορα στάδια, έληξε με νίκη της Χαλκίδας, αν και αυτό δεν είναι απολύτως ξεκάθαρο. Επρόκειτο όμως για μια κυριολεκτικά πύρρειο νίκη, καθώς νικητές και ηττημένοι είχαν καταστραφεί οικονομικά και είχαν χάσει πλέον τα κλειδιά του εμπορίου. Φαίνεται πως οι δύο πόλεις συγκρούστηκαν και πάλι για το Ληλάντιο πεδίο τον 6ο αι. π.Χ. Η Χαλκίδα διατήρησε τον έλεγχο της περιοχής μέχρι το 506 π.Χ., όταν και πέρασε υπό τον έλεγχο της Αθήνας. Το 490 π.Χ. άλλωστε η Ερέτρια ισοπεδώθηκε, μετά από γενναία αντίσταση, από τους Πέρσες.