Μικρασιατική Εκστρατεία: Ο Α΄ Παγκόσμιος, ο Βενιζέλος και ο Κεμάλ

Η Μικρασιατική Εκστρατεία, που ξεκινά ως διασυμμαχική επιχείρηση, υπήρξε η σημαντικότερη έκφραση της ωριμότητας του ελληνικού εθνικού κράτους. Ενός κράτους το οποίο καθ’ όλη την προηγούμενη περίοδο έδινε περισσότερο την εικόνα μιας καχεκτικής περιθωριακής χώρας των Βαλκανίων, κυριαρχούμενης από μια τριτοκοσμική ελίτ, δηλαδή το σύστημα του παλαιοκομματισμού, παρά μιας ευρωπαϊκής χώρας που θα μπορούσε να συμμετάσχει σε διεθνείς εξελίξεις.

Πάντως παρόλες τις κοινωνικές της δυσπλασίες και τις αδυναμίες με τις οποίες ξεκίνησε τον ελεύθερο βίο η Ελλάδα, κατάφερε να αναπτύξει μια οικονομία, που της επέτρεψε τη συμμετοχή στις κοσμογονικές αλλαγές που θα γίνουν κατά την ύστερη περίοδο κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά την άνοδο στην οθωμανική εξουσία των ακραίων εθνικιστών, των Νεότουρκων. Και αυτό μαζί με την ανάπτυξη της στρατιωτικής δυνατότητας να αναλάβει ένα μεγάλο εγχείρημα, όσο και την εμφάνιση μιας ευφυούς διπλωματίας.

Μυστικές συμφωνίες και διεθνείς συνθήκες

Η απουσία της Ελλάδα από τις εξελίξεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου λόγω της φιλογερμανικής πολιτικής του βασιλικού κόμματος κατά τα έτη 1915-1917, επέφερε και την απουσία της από τις προβλέψεις των συμμάχων για τον μεταπολεμικό κόσμο. Οι μυστικές συμφωνίες μεταξύ των δυνάμεων που συναποτελούσαν την Αντάντ διαμόρφωσαν τις μεταξύ τους ισορροπίες και εδραίωσαν τις μεταπολεμικές τους προσδοκίες. Από τις χώρες που τελικά θα πάρουν μέρος στον πόλεμο η Ιταλία είχε εξαρχής αντιοθωμανική στάση λόγω της σύγκρουσης στην Λιβύη, την οποία έθεσε υπό τον έλεγχό της το 1911, όπως ακριβώς και τα Δωδεκάνησα.

Η πρώτη σημαντική μυστική συμφωνία που αποκαλείται “Συμφωνία Κωνσταντινουπόλεως” έγινε τον Μάρτιο-Απρίλιο του 1915 μεταξύ της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Με βάση τη Συμφωνία αυτή μεταπολεμικά στη Ρωσία επιδικάζονταν η Κωνσταντινούπολη, τα Στενά και η Δυτική Θράκη. Αντίστοιχα η Βρετανία και η Γαλλία, μεταπολεμικά θα έπαιρναν εδαφικές ζώνες στην ασιατική Οθωμανική Αυτοκρατορία, καθώς και στις αραβικές της περιοχές. Λίγες μέρες αργότερα, στις 26 Απριλίου του 1915 υπεγράφη στο Λονδίνο μεταξύ των δυνάμεων της Αντάντ και της Ιταλίας.

Στο πλαίσιο αυτών των συζητήσεων δόθηκαν κίνητρα στην Ιταλία να εγκαταλείψει τη συμμαχία με τη Γερμανία και να προσχωρήσει στην Αντάντ. Τα κίνητρα αυτά αφορούσαν εδαφικές παραχωρήσεις εις βάρος της Αυστροουγγαρίας (Δαλματία, δαλματικές ακτές με τα νησιά, το Τιρόλο και την Ίστρια) και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (τα Δωδεκάνησα, περιοχή της Αττάλειας στη Μικρά Ασία), καθώς και των γερμανικών αποικιών στην Αφρική. Στο πλαίσιο αυτών των συζητήσεων κατατέθηκε η προοπτική απόδοσης ελληνικής εδαφικής ζώνης γύρω από τη Σμύρνη, με την ανάλογη ενδοχώρα γύρω από αυτήν.

Η επόμενη συμφωνία (Sykes-Picot Agreement) υπεγράφη τον Απρίλιο-Μάιο του 1916 μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας, Ρωσίας και Ιταλίας. Mε αυτήν συμφωνούσαν για το μέλλον του οθωμανικού χώρου μετά τη νίκη της Αντάντ και καθορίζονταν οριστικά οι ζώνες επιρροής στην ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτή είναι και η αιτία που τα ρωσικά στρατεύματα που είχαν κατανικήσει τα νεοτουρκικά, κατέλαβαν μόνο τον Ανατολικό Πόντο (καθώς και τις επαρχίες του Βαν, Μπιτλίς και Ερζερούμ) και εκεί σταμάτησαν την προέλαση, αφήνοντας στο έλεος της εθνικιστικής βίας των Νεότουρκων τις πολυάνθρωπες ελληνικές κοινότητες του Δυτικού Πόντου.

Οι υπόλοιπες συμφωνίες

H συμφωνία με την οποία η Γαλλία και η Ιταλία μοιράζονταν τη Μικρά Ασία συνομολογήθηκε τον Αύγουστο του 1917. Με βάση αυτή η Γαλλία έπαιρνε τα Άδανα και η Ιταλία την υπόλοιπη Μικρά Ασία συμπεριλαμβανομένης της Σμύρνης. Η συμφωνία αυτή είναι γνωστή ως Συμφωνία της Μωριέννης.

Επίσης το 1916 υπογράφεται στην Αγία Πετρούπολη και η ρωσο-ιαπωνική συνθήκη πολιτικής και στρατιωτικής συμμαχίας, με την οποία δεσμεύονταν οι δύο πλευρές να μην υπογράψουν ξεχωριστή συνθήκη ειρήνης με τη Γερμανία. Το Νοέμβριο του 1917 η βρετανική κυβέρνηση διακηρύσσει μυστικώς την εγκεκριμένη από το υπουργικό συμβούλιο υπόσχεση δέσμευσης της Μεγάλης Βρετανίας για τη δημιουργία εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη τη μεταπολεμική εποχή.

Σημαντική υπήρξε η συνθήκη ειρήνης μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων μεταξύ του Λένιν και των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανίας, Αυστρίας, Νεότουρκων κλπ), που έλαβε την ονομασία Συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ. Είχε προηγηθεί η καταγγελία των μυστικών συμφωνιών από τον Λένιν στις 7 Δεκεμβρίου του 1917. Η Συνθήκη αυτή υπεγράφη στο τέλος του Φεβρουαρίου-αρχές Μαρτίου του 1918 και παραχωρούσε την Ουκρανία και την Κριμαία στους Γερμανούς και τον Νότιο Καύκασο (Καρς, Αρνταχάν κ.λπ.) στους Νεότουρκους.

Στη συνέχεια υπεγράφη τον Μάρτιο του 1921 στη Μόσχα η Συνθήκη με τους κεμαλικούς που όριζε τους όρους της συμμαχίας και του κοινού αγώνα κατά Βρετανών, Ελλήνων, Αρμενίων. Τα συμβαλλόμενα μέρη της Συνθήκης αυτής ήταν η Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία από τη μια με τον Λένιν και η αντισουλτανική Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας, με τον Μουσταφά Κεμάλ.

Επίσης και η αμερικανική κυβέρνηση, η οποία έλαβε μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από Απρίλιο του 1917 μόνο κατά της Γερμανίας, υποστήριξε με τα 18 σημεία του Ουίλσον την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γενικά οι ΗΠΑ ακολούθησαν ανεξάρτητα πολιτική σε σχέση με τα κράτη της Αντάντ, η οποία βρισκόταν σε αντίθεση με την αγγλο-γαλλική πολιτική για τη Μέση Ανατολή και για το μέλλον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο

Η κυριαρχία των φιλογερμανών στην Αθήνα και η ανοχή στην βουλγαρική εισβολή στην Ανατολική Μακεδονία προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις, που οδήγησαν στη δημιουργία της Επαναστατικής Κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης. Η Επαναστατική Κυβέρνηση θα κηρύξει έκπτωτο του θρόνου τον Κωνσταντίνο, με ειδικό διάγγελμα στις 25 Νοεμβρίου, ενώ η Αντάντ θα κηρύξει γενικό αποκλεισμό του Κράτους των Αθηνών, αντιμετωπίζοντάς το ως εχθρική δύναμη που πολεμούσε στο πλευρό των Γερμανών.

Τελικά ο Κωνσταντίνος και οι υποστηρικτές του θα εκδιωχθούν από την Αθήνα, στην οποία θα επιστρέψει ο Βενιζέλος βάζοντας τέλος στην ύπαρξη των δύο ελληνικών κρατών. Η εκδίωξη του Κωνσταντίνου εκλήφθηκε ως παραίτηση, όπως και του πρωτότοκου γιού του Γεωργίου. Έτσι ανέβηκε στον θρόνο στις 12 Ιουνίου 1917 ο έτερος γιος Αλέξανδρος, ο οποίος επανάφερε ως στρατηγική επιλογή της Ελλάδας τον φιλοβρετανικό προσανατολισμό του παππού του, Γεωργίου Α΄.

Ο Βενιζέλος θα προχωρήσει στη γενική επιστράτευση. Η βασιλική κυβέρνηση προσπάθησε με κάθε τρόπο να υπονομεύσει τη συγκρότηση στρατού της Κυβέρνησης Θεσσαλονίκης, ενθαρρύνοντας ομαδικές λιποταξίες, ακόμη και αυτομολίες και προκαλώντας στάσεις. Τελικά, μετά την ενοποίηση της Ελλάδας άρχισε η συγκρότηση του στρατού, η οποία θα ολοκληρωθεί τον Μάρτιο 1918. Τα ελληνικά στρατεύματα θα πάρουν μέρος στις τελευταίες μάχες του Μακεδονικού Μετώπου, που θα υποχρεώσουν τους Βούλγαρους σε άνευ όρων συνθηκολόγηση.

Μετά το τέλος του πολέμου

H Οθωμανική Αυτοκρατορία θα παραδοθεί άνευ όρων τον Οκτώβριο του 1918 και ένα μήνα αργότερα θα συνθηκολογήσει και η Γερμανία. Η Ελλάδα θα βρεθεί στο ομάδα των νικητών. Βέβαια, λόγω της εξαιρετικά καθυστερημένης συμμετοχής της στον πόλεμο, η θέση της ήταν αρκετά αδύναμη. Τα χρόνια αυτά που η Ελλάδα αδράνησε λόγω της κυριαρχίας των φιλογερμανών στην Αθήνα, οι Νεότουρκοι προέβαιναν σε σκληρές πράξεις βίας κατά των μη μουσουλμανικών πληθυσμών, υλοποιώντας τις αποφάσεις που είχαν λάβει ήδη από το 1911. \

Η τραγωδία των ελληνορθόδοξων πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιγράφεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στη “Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού 1914-1918” που εκδόθηκε το 1919. Όπως αναφέρει στην σχετική επιστολή του ο Μητροπολίτης Αίνου Ιωακείμ, “Πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής υπέρ των μετατοπισθέντων Ελληνικών πληθυσμών”, η “Μαύρη Βίβλος” συντάχθηκε «επί τη βάσει των εν τοις Πατριαρχείοις επισήμων εγγράφων».

Στο τέλος του 1918 ο Βενιζέλος καταθέτει στους συμμάχους το Υπόμνημα με τις ελληνικές διεκδικήσεις. Διεκδικεί ολόκληρη τη δυτική Μικρά Ασία, τη Βόρειο Ήπειρο και τμήματα της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία που συνορεύουν με ελληνικές περιοχές. Λόγω της περιορισμένης δυνατότητας που διέθετε, δεν συμπεριλαμβάνει στο Υπόμνημα τη διεκδίκηση του Πόντου και τα αιτήματα των Ποντίων.

Το πρώτο βήμα για την υλοποίηση των στόχων που έθετε ο Βενιζέλος ήταν η αποδοχή της πρότασης των συμμάχων για την ανάληψη της εντολής για το Σαντζάκιο Σμύρνης, τον Μάϊο του 1919. Έχοντας δημιουργήσει η ελληνική διπλωματία πολύ καλές σχέσεις με τους κύριους νικητές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και έχοντας πάρει με το ελληνικό μέρος την αναποφάσιστη έως τότε Γαλλία ― με την αποδοχή της πρότασής της για επέμβαση της Δύσης κατά των μπολσεβίκων στην Ουκρανία και την Κριμαία ― αξιοποίησε μια μοναδική ευκαιρία που της δόθηκε τότε.

Το κεμαλικό κίνημα

Στις 19 Μαΐου 1919 ο αξιωματικός του οθωμανικού στρατού Μουσταφά Κεμάλ πασάς, ο οποίος αργότερα θα ονομασθεί Ατατούρκ (δηλαδή πατέρας των Τούρκων), αποβιβάστηκε, με την υποστήριξη των Βρετανών, στη Σαμψούντα για να επιβάλει την τάξη στην περιοχή. Παρότι στάλθηκε στην περιοχή για να προστατεύσει τους πληθυσμούς που είχαν υποφέρει από τη βία, κύριο μέλημά του υπήρξε η καταστολή του ποντιακού αντάρτικου και η παρεμπόδιση δημιουργίας ελληνικού ποντιακού κράτους.

Ο Κεμάλ σύντομα αυτονομήθηκε από την κεντρική οθωμανική εξουσία και άρχισε τη συγκρότηση ενός εθνικιστικού τουρκικού κινήματος, εκμεταλλευόμενος πολύ έξυπνα τα θρησκευτικά αισθήματα των μουσουλμανικών εθνών. Οι ιδεολογικές του κατευθύνσεις ήταν διαφορετικές και από τους Οθωμανούς και από τους παντουρκιστές.

Ο Μουσταφά Κεμάλ πασάς θα κηρύξει τον Ιερό Πόλεμο κατά των “απίστων” (Jihad) και ο ίδιος θα αυτοανακηρυχθεί Gazi, δηλαδή “Ιερός Πολεμιστής για τη διάδοση του Iσλάμ” μετά τις πρώτες ήττες των ελληνικών στρατευμάτων τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1921. Ο Κεμάλ ανήκει στην κατηγορία των μεσοπολεμικών ακροδεξιών ηγετών-δικτατόρων, που εμφορούνταν από αντιθρησκευτικές απόψεις, εντούτοις υιοθετεί τα μουσουλμανικά σύμβολα και τις σχετικές τελετουργίες προσπαθώντας να γίνει το εθνικιστικό του κίνημα αποδεκτό από τον πληθυσμό που ήταν καθ’ ολοκληρία θρησκευόμενος.

---

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ από το υπό έκδοση βιβλίο: “Από τη Συνθήκη των Σεβρών στη Συνθήκη της Λωζάννης. Η περίοδος που διαμόρφωσε το σύγχρονο κόσμο μας”, εκδόσεις Πατάκη