Ο Αριστοτέλης μετά την μαθητεία του στον Πλάτωνα

Τα συναισθήματα εκείνης της περιόδου εξακολουθούσαν να τον κατακλύζουν, γιατί τον είχαν αναγκάσει να αφήσει πίσω του την ευτυχισμένη ζωή που έζησε. Να αφήσει πίσω του και τη βαριά απώλεια του θανάτου εκείνου, την οποία ακολούθησαν δραματικά ιστορικά γεγονότα που τον ανάγκασαν να εγκαταλείψει την Αθήνα.

Κυριότερο από αυτά ήταν η κατάληψη της Ολύνθου (Χαλκιδικής) από τον Φίλιππο Β’ (348), η οποία αναζωπύρωσε τον αντιμακεδονικό ”πυρετό” του 357 για τους Αθηναίους, χρονιά κατάληψης της αποικίας τους Αμφίπολης (που ίδρυσε ο Περικλής το 438/7 π Χ) από τον βασιλιά της Μακεδονίας. Υπό την επήρεια του ”πυρετού” αυτού, ο ρήτορας Δημοσθένης είχε αναλάβει πολιτικό ρόλο ηγούμενος του ετοιμοπόλεμου αντιμακεδονικού κόμματος. Του κόμματος που έκανε πολύ δύσκολη τη ζωή στους Μακεδόνες μετοίκους, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Σταγειρίτης φιλόσοφος τον οποίο οι Αθηναίοι θεωρούσαν πράκτορα του βασιλικού οίκου της Μακεδονίας…

Επιπλέον, μετά το θάνατο του Πλάτωνα, είχε αλλάξει διεύθυνση η Ακαδημία. Την είχε αναλάβει ο ανιψιός του Πλάτωνα Σπεύσιππος (σ.σ: Σπεύσιππος, Ξενοκράτης και Αριστοτέλης αποτελούσαν την τριάδα των εκλεκτών του μεγάλου δασκάλου), πράγμα που επιτάχυνε την απόφαση του Σταγειρίτη φιλόσοφου για εγκατάλειψη της Αθήνας…

Την πρώτη περίοδο που άφηνε πίσω του τη χαρακτήριζε η ποιοτική (και όχι ποσοτική) ενασχόλησή του, καθώς είχε καταλήξει στις θέσεις ότι ”η ποιότητα προηγείται λογικά της ποσότητας και η κατάφαση της άρνησης” και ότι ”περισσότερο απ’ τη λογική, τα συναισθήματα είναι που κατευθύνουν τις πράξεις των ανθρώπων” [Ηθικά Νικομάχεια 1104β3-1105α16]).

Ενασχόληση ιδιαίτερα καρποφόρα φιλοσοφικά, αφού στη διάρκεια αυτής της περιόδου ο Αριστοτέλης έγραψε πλήθος έργων με βάση τους πλατωνικούς προβληματισμούς, που τον βοήθησαν να διαμορφώσει τη δική του κοσμοθεωρία. Την αριστοτελική κοσμοθεωρία η οποία απορρίπτει τη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα (μεταβολή της θεωρίας κατηγοριών του δασκάλου του προτάσσοντας στη θέση εκείνων: την ουσία, το ποσόν, το ποιόν, το προς τι, το όμοιον, το ανόμοιον, το αγαθόν και το κακόν).

Τότε διατύπωσε τις απόψεις του για τη Διαλεκτική, την τέχνη του λόγου και την επιστημονική απόδειξη (Αρχή διαμόρφωσης της θεωρίας του περί των αρχών και αναζήτηση του τελικού σκοπού των φυσικών φαινομένων και της ανθρώπινης ζωής [Τελεολογία]), με επικέντρωση στη διαδικασία της μεταβολής των πραγμάτων] και την εντελέχεια [ολοκλήρωση της πράξης στα όρια της τελειότητας δια της μετάβασης της ύλης από την αδρανή στην ενεργό κατάσταση]).

Έργα του Αριστοτέλη

Τα έργα του μαθητή-φιλόσοφου Αριστοτέλη της πρώτης περιόδου ακμής του (της εικοσάχρονης, δηλαδή, μαθητεία του στην Ακαδημία του Πλάτωνα στην Αθήνα: 367-347) έφτασαν ως εμάς με τους τίτλους τους:

1.”Κατηγορίαι”: Ταξινόμηση όρων, λέξεων (δημιουργία προτάσεων με αντικείμενο τα πράγματα που συμβολίζονται από λέξεις) και διάκρισή τους σε είδη με βάση δύο κριτήρια (την ποσότητα και την ποιότητα) και δέκα κατηγορίες: ουσίαν/ποσόν/ ποιόν/πρός τί/πού/πότε/κεῖσθαι/ ἔχειν/ποιεῖν/πάσχειν.

2. ”Περὶ ἑρμηνείας”: Εξέταση της φύσης του αποφαντικού λόγου (λόγου κάθετης άρνησης), των λογικών προτάσεων και της σημασίας τους. Ανάλυση της θέσης του Αριστοτέλη ότι ο κόσμος αποτελείται από πράγματα, νοήματα και λέξεις (που τα διαχωρίζει με βάση τα προαναφερθέντα κριτήρια). Έτσι (με βάση την ποσότητα) διακρίνει τις προτάσεις σε γενικές, μερικές αόριστες και ατομικές, ενώ από την άποψη της ποιότητας σε καταφατικές και αρνητικές.

3. ”Τοπικά”: Λογικό σύγγραμμα όπου εξετάζονται ενδελεχώς (θεωρητικά) οι ορισμοί, οι σχέσεις και ο καθορισμός εννοιών των γεωμετρικών τόπων που είναι σύνολα σημείων του επιπέδου ή του χώρου τα οποία έχουν ορισμένη ιδιότητα.

4. ”Ἀναλυτικὰ πρότερα”: Ποσοτική ανάλυση και τρόπος των κρίσεων – σχήματα συλλογισμού και τρόποι τους – όροι συλλογισμού (Υποκείμενο, Κατηγορούμενο, Μέσος Όρος – Μείζων προκείμενη κρίση, ελάσσων προκείμενη κρίση).

5. ”Ἀναλυτικὰ ὕστερα”: Η λογική της επιστημονικής γνώσης (Η γνώση ως μέσο απόδειξης – η θέση ως άμεση αρχή συλλογισμού -ο επαγωγικός συλλογισμός [από το ειδικό στο γενικό] και η χρησιμότητά του – η συμβολή των αισθήσεων στην επαγωγική μέθοδο – η συμβολή της τύχης και της εμπειρίας στην επιστημονική έρευνα – τα αποδεικτικά μέσα μιας επιστημονικής έρευνας).

6. ”Ποιητική” (α’ μέρος, γιατί το β’ που αναφερόταν στην Κωμωδία δε σώθηκε [απάντηση στο ”γιατί” από τον Ουμπέρτο Έκο: ”Το όνομα του ρόδου”]: Γενικοί νόμοι που διέπουν την ποιητική δημιουργία (Η ποίηση εδρεύει στον μύθο και ο μύθος στη γλώσσα: ”Εάν ο άνθρωπος είναι το μέτρον των πραγμάτων, τότε η ποίηση είναι το μέτρο του ανθρώπου”) – Είδη της ποιητικής τέχνης με βάση την ποιοτική και τελεολογική επαγωγή (αιτιοκρατικός συλλογισμός από το μερικό στο γενικό) – Διαφορετικοί τρόποι μιμήσεων και ειδών ποίησης: επική ποίηση, τραγική ποίηση, κωμωδία, διθύραμβος.

7. ”Ῥητορική” τέχνη, όπως η Διαλεκτική (δύο + ένα [”Ἠθικὰ Εὐδήμια] βιβλία): Α+Β) Μεθοδολογία Ρητορικής, χρησιμότητα, ορισμός – Σειρά συλλογισμών πιθανοτήτων και ενδείξεων – Αντικείμενο της Ρητορικής; Ο σχηματισμός της Γνώμης των Ακροατών, η Πίστη (Εμπιστοσύνη) των Κριτών (ρητορική πίστη τριών ειδών: ηθική, ψυχολογική, λογική) και η απόδειξη μέσω επιχειρημάτων – Ανάλυση του συμβουλευτικού (πολιτικού), του επιδεικτικού (πανηγυρικού) και του δικανικού λόγου (δικαστήρια) – ύφος και διάταξη ρητορικού λόγου. Γ) ”Ἠθικὰ Εὐδήμια” (Πέντε οι τρόποι κατάκτησης της ευδαιμονίας, που είναι το πολυτιμότερο αγαθό στον άνθρωπο [σ.σ: ”τα ζώα δεν μπορούν να την κατακτήσουν, γιατί δεν υπάρχει τίποτα θεϊκό στη φύση τους”]: η φύση, η μάθηση, η άσκηση, η εύνοια των θεών και η τύχη) – Τρεις οι τρόποι ζωής του ανθρώπου: ο φιλοσοφικός, ο πολιτικός και εκείνος των ηδονών και των απολαύσεων).

8. ”Ἠθικὰ μεγάλα”: Κριτική των απόψεων του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Πυθαγόρα για την ηθική αρετή (Σ.σ: Το αγαθόν ήταν η ύψιστη αρετή για τον Αριστοτέλη) – ανάλυση της αρετής -ταύτιση του αγαθού με την ευδαιμονία – ανάλυση της ανδρείας, της πραότητας, της καλοκαγαθίας, της μεγαλοψυχίας, της νεμέσεως (εκδικητικότητας), της μεγαλοπρέπειας, της αξιοπρέπειας, της ευγένειας, της σεμνότητας, της φιλαλήθειας, της φιλίας και της ηδονής.

9. ”Περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς”: Πραγματεία περί της γένεσης και της φθοράς της ανθρώπινης φύσης (διάκριση από την αλλοίωση, την αύξηση και τη φθίση) – διαίρεση, σύνθεση και μίξη των στοιχείων (γη, ύδωρ, πυρ, αήρ) – σχήμα, μορφή και μεταβολή τους.

10. ”Φυσικὰ” (ή ”Φυσική ἀκρόασις”): Μελέτη του λογισμού και του (αμέριστου, αδιαίρετου και κυκλικού) απείρου, ”χωρίς την έννοια του οποίου η σκέψη καταλήγει σε άτοπα” (Τόπος και Κενόν) – Η έννοια του χρόνου και οι κυριότεροι χαρακτηρισμοί του (πολύς-λίγος, μακρός-βραχύς).

11. ”Μετὰ τὰ φυσικὰ”: Αναλυτικός σχολιασμός της πλατωνικής θεωρίας περί ιδεών – εξέταση των εννοιών και της αξίας των αξιωμάτων στα οποία στηρίζονται οι επιστήμες – οντολογική έρευνα του Αριστοτέλη σε τρεις φάσεις: περιγραφική ή φαινομενολογική διερεύνηση των οντολογικών δεδομένων – αναγωγική ως προς τα αίτια και τις αρχές – παραγωγική για τη διασαφήνιση του οντολογικού περιεχομένου – Μεταφυσικά: δοκιμασία του μυαλού και της ικανότητάς του να σκέφτεται – εξέταση του προβλήματος της αλήθειας, της ουσίας, της ύλης και του είδους, της δύναμης και της ενέργειας, της κίνησης και του απείρου.

Η τρίτη περίοδος

Με το τέλος αυτής της γόνιμης περιόδου, ήρθε η ώρα για τον κορυφαίο φιλόσοφο του 4ου αιώνα να αφήσει όλα τα παραπάνω πίσω του και να κάνει νέο βήμα στη ζωή του (347-343 π Χ). Να ακολουθήσει το δρόμο για μετεγκατάστασή του στην Άσσο της Μικράς Ασίας μετά από πρόσκληση του φίλου του Ερμία, τυράννου του Αταρνέα (σημερινού ”Ντικιλί” Τουρκίας).

Εκεί, όπου ηγήθηκε ομάδας φιλοσόφων πραγματοποιώντας από κοινού καινοτόμες έρευνες στη ζωολογία και τη βιολογία, μετά από πρόσκληση του φίλου του Ερμία, τυράννου του Αταρνέα (σημερινού ”Ντικιλί” Τουρκίας).

Περίοδος σύντομη αλλά γόνιμη (καρπός της οποίας ήταν η συγγραφή των έργων: ”Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι” (αξιοθαύμαστη συλλογή εντυπωσιακού σε όγκο ζωολογικού υλικού), ”Περὶ ζῴων μορίων”/ ”Περί ζώων κινήσεως” και ”Περὶ ζῴων πορείας” (σύγκριση του εσωτερικού και εξωτερικού του ανθρώπου σε σχέση με τα ζώα, τα πτηνά και τα ψάρια), “Μικρὰ φυσικά” (Πραγματεία για τις σχέσεις των αισθήσεων μεταξύ τους και με τα στοιχεία – για τον ύπνο, τα όνειρα, τη μακροβιότητα και βραχυβιότητα, τα νιάτα και τα γηρατειά, τη ζωή και το θάνατο) και Περὶ ψυχῆς (Σχέση ψυχής-σώματος [ύλης] κυρίαρχα στον άνθρωπο, διαίρεση της ψυχής σε θρεπτική, αισθητική και νοητική).

Εποχή την οποία ακολούθησε η τρίτη περίοδος ζωής του Αριστοτέλη (343-340) – περίοδος που άρχισε με την ίδρυση της Σχολής του στην Μίζα της Ημαθίας – κατά την οποία ανέλαβε ρόλο δασκάλου με μαθητή (μεταξύ πολλών άλλων αρίστων) τον Αλέξανδρο, γιο και διάδοχο του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β’.

Βιβλιογραφία

Πλούταρχος: ”Βίοι Παράλληλοι”- ”Ἀλέξανδρος” και ”Περί τῆς Ἀλεξάνδρου Τύχης ἢ Αρετῆς”

Αριστοτέλης: ”Ηθικά Νικομάχεια”

Πλάτων: ”Πολιτεία”

Αρριανός: ”Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις”

Διόδωρος Σικελιώτης: ”Ιστορική Βιβλιοθήκη”

Βασίλης Κάλφας: ”Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι” και ”Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο”

Παναγιώτης Κ. Μητροπέτρος: Προσεγγίσεις στον Αριστοτέλη