Ο άσημος δημοσιογράφος-κατάσκοπος που έσωσε την Σοβιετική Ένωση
20/09/2023
Τέτοιες μέρες το 1939 η Σοβιετική Ένωση έπαιρνε παράταση ζωής, χάρη στη νίκη της κατά της Ιαπωνίας στο ανατολικό της μέτωπο, αλλά και χάρη στο σύμφωνο μη επίθεσης με τους Γερμανούς, στο δυτικό. Αυτά τα δύο γεγονότα ήταν αλληλένδετα στην ουσία, καθώς η ήττα της Ιαπωνίας είχε διαφανεί από μηνών και ο Χίτλερ κοντοστεκόταν διστακτικά πλέον. Όμως, η παράταση, όπως και η τελική νίκη της Ρωσίας επί των Γερμανών τέσσερα χρόνια αργότερα, οφείλονταν έμμεσα και σε έναν εξαιρετικό κατάσκοπο, τον Ρίχαρντ Ζόργκε ή Dr Zorge, που ξεκίνησε ως άσημος δημοσιογράφος.
Αυτός ο παράτολμος άνδρας, ήταν γιος ενός εύπορου Γερμανού μηχανικού και μιας Ρωσίδας, γεννημένος το 1895 στο σημερινό Αζερμπαϊτζάν, αλλά μεγαλωμένος στη Γερμανία. Στη Γερμανία σπούδασε και στο γερμανικό στρατό υπηρέτησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Βαθιά επηρεασμένος από όσα έζησε στον πόλεμο, έγινε μέλος του νεοσύστατου τότε κομμουνιστικού κόμματος και εν συνεχεία λάτρης της επαναστατημένης πλέον Ρωσίας, πατρίδας της μητέρας του.
Ποια από τις δύο αισθανόταν ως δική του πατρίδα; Ο ίδιος δήλωνε απόλυτα διεθνιστής, όμως είχε πει και «θα αισθανόμουν Αζερμπαϊτζανός, αν υπήρχε η λέξη Αζερμπαϊτζάν». Η γενέτειρά του άλλαζε διαρκώς χέρια μεταξύ της τότε ρωσικής αυτοκρατορίας και του Ιράν, η δε εθνική ταυτότητα ήταν ένα μυστήριο στα ταραγμένα εκείνα χρόνια, όχι μόνον στον Καύκασο και στο Τουράν.
Νεαρός συμμετείχε και σε ένοπλα κομμουνιστικά κινήματα, ενώ παράλληλα έγραφε ως δημοσιογράφος σε επαναστατικά έντυπα και παράλληλα έπαιρνε πτυχίο πολιτικών και οικονομικών επιστημών. Όμως η μοίρα το έφερε να “γράψει ιστορία” όταν του είπαν να γίνει μέλος του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος στη Γερμανία, να κόψει κάθε επαφή με τους κομμουνιστές και τη Ρωσία και να καλλιεργήσει το προφίλ του ναζί για να εκμαιεύει πληροφορίες για τη δράση του Χίτλερ. Ήταν περίπου 30 ετών όταν εντάχθηκε ουσιαστικά στην κατασκοπεία και 36 όταν άρχισε να παριστάνει τον ναζί.
Ο ρεπόρτερ
Του ανέθεσαν να οργανώσει δίκτυο κατασκοπείας στην Κίνα και στην Ιαπωνία, όπου πήγε ως δημοσιογράφος και ανταποκριτής σημαντικών γερμανικών εφημερίδων. Σχεδόν αμέσως έγινε άτυπος ακόλουθος Τύπου στην πρεσβεία της Γερμανίας στο Τόκιο. Αν και ο πρέσβυς τον εκτιμούσε και ήθελε να επισημοποιήσει το “οφίτσιο”, ο Ζόργκε, φοβούμενος ότι κάτι τέτοιο θα έβαζε τα Ες-Ες να ξεψαχνίσουν το παρελθόν του, αρνιόταν.
Έτσι έμεινε μέχρι τέλους άτυπος ακόλουθος Τύπου, όμως μπαινόβγαινε σε όλα τα γραφεία και είχε πρόσβαση σχεδόν σε όλα τα διαβαθμισμένα έντυπα, ενώ χάρη στο ακραίο ναζιστικό προφίλ που προέβαλε και στο γεγονός ότι είχε πάρει τον σιδηρού σταυρό για τους τραυματισμούς του στον Α΄ Παγκόσμιο (είχε μείνει κουτσός από τραύμα), έχαιρε απόλυτης εμπιστοσύνης.
Εν τω μεταξύ, η σχέση του με τη Μόσχα ήταν αρκετά παράξενη. Δεν τον εμπιστεύονταν και τους απασχολούσε η αδυναμία του στο αλκοόλ και στις γυναίκες, αλλά και ο ριψοκίνδυνος, απείθαρχος χαρακτήρας του. Ίσως τους απασχολούσε όμως και ότι στην αντιπαράθεση Μπουχάριν και Στάλιν, ο Ζόργκε πήρε θέση υπέρ του Μπουχάριν. Τον έβλεπαν επίσης μάλλον ως Γερμανό παρά ως Ρώσο. Όπως και να έχει, όταν ο Ζόργκε χρειάσθηκε να διαλέξει ανάμεσα στη φασιστική Γερμανία και την κομμουνιστική Ρωσία, επέλεξε χωρίς δεύτερη σκέψη την ΕΕΣΔ, δίνοντάς της ζωτικής σημασίας πληροφορίες που την όπλισαν και στα δύο μέτωπα.
Η πρώτη σημαντικότατη πληροφορία που έδωσε, αφορούσε στην προβοκάτσια ενός θερμοκέφαλου Ιάπωνα στρατιωτικού στη Μαντζουρία, ο οποίος ενδεχομένως συνεργαζόταν τότε με την CIA. H ΕΣΣΔ χάρη στον Ζόργκε βρέθηκε απόλυτα προετοιμασμένη το 1938 και οι Ιάπωνες άρχισαν να υποχωρούν ώσπου υπέστησαν βαριά ήττα και στράφηκαν πλέον σε άλλα μέτωπα. Αυτό είχε στενοχωρήσει πολύ Αμερικανούς και Γερμανούς, που δεν θα τους κακόπεφτε μια ιαπωνική επίθεση στη Σιβηρία.
Ο Χίτλερ αναλογίσθηκε ότι αφού η ΕΣΣΔ είχε τώρα εξασφαλίσει ηρεμία στα νώτα της, θα του αντιστεκόταν με όλες τις δυνάμεις της, οπότε ανέβαλε την επίθεσή του στον πιο μισητό του εχθρό: τις κομμουνιστικές χώρες. Η δεύτερη φορά που και πάλι αυτός ο παθιασμένος κατάσκοπος έσωσε την ΕΣΣΔ ή πάντως συνέβαλε δραστικά στη σωτηρία της, ήταν το 1941, όταν πληροφόρησε τον Στάλιν εγκαίρως πως επίκειτο η εισβολή των Γερμανών.
Ο Στάλιν παρίστανε ότι δεν πείθεται, ή όντως αμφέβαλλε, αλλά πάντως μετέφερε σχεδόν όλες του τις δυνάμεις από τη Σιβηρία, στην Δύση. Και μια τρίτη προσφορά του δρ. Ζόργκε ήταν πως βρήκε “γέφυρες” με τον Μάο Τσε Τουνγκ, παρότι ο Στάλιν συνέπλεε τότε με τον αντικομμουνιστή Τσανγκ Κάι Σεκ.
Ο Στάλιν θεωρούσε ότι δεν είχε άλλη επιλογή, ενώ ο Ζόργκε πίστευε ότι θα κατισχύσει ο Μάο και ότι, παράλληλα, οι ΗΠΑ θα αντικαταστήσουν τη Βρετανία ως πρωταγωνιστές στον Ειρηνικό. Στη Μόσχα όμως δεν τον άκουγαν, παρότι είχε σπουδάσει πολιτικές επιστήμες και δεν ήταν ένα απλό στρατιωτάκι. Και όχι μόνον δεν τον άκουγαν, αλλά κάποιοι φοβούνταν ότι μπορεί να ήταν διπλός πράκτορας. Εκ του αποτελέσματος, φαίνεται ότι παρά την ιδιόρρυθμη ιδιοσυγκρασία του, ήταν απόλυτα πιστός στα ιδεώδη του.
Η αναγνώριση
Αυτό τον άνθρωπο οι Ιάπωνες τον κρέμασαν στα 49 του χρόνια ως κατάσκοπο και η μόνη που έδειξε ενδιαφέρον για το μνήμα του ήταν η τρίτη και τελευταία επισήμως συμβία του, μια Γιαπωνέζα που εργαζόταν ως σερβιτόρα στο “γερμανικό εστιατόριο” του Τόκιο. Αυτή ζήτησε εκταφή από τον ομαδικό τάφο των εκτελεσθέντων κατασκόπων και τον έθαψε σε κοιμητήριο. Επί 20 χρόνια δεν τον θυμόταν κανένας άλλος. Ώσπου ήρθε η αναγνώριση, όπως επισημαίνει ο ιστορικός και δημοσιογράφος Κάρολος Μπρούσαλης στο ΗistoryReport.gr.
Τον “ξέθαψε” κυριολεκτικά ο Νικίτα Χρουστσόφ το 1964 από μια… γαλλική ταινία, με τίτλο “Qui êtes-vous, Monsieur Sorge?“. Ο Χουστσόφ έλεγε ότι τον εντυπωσίασε η ταινία και αποφάσισε να αποκαταστήσει τον ήρωα. Άρχισαν τότε να δίνουν το όνομά του σε δρόμους και πλατείες και γυμναστήρια σε όλες τις γωνιές της ΕΣΣΔ. Ίσως τον Χρουστσόφ να μην τον πήρε ο πόνος για τον αδικημένο κατάσκοπο που έσωσε την πατρίδα του, αλλά τον είδε ως εργαλείο στην εδραίωση της “αποσταλινοποίησης”. Τον έκαναν και γραμματόσημο, πήγαιναν δε και στεφάνι στον τάφο του.
Ο Χρουστσόφ υπερτόνισε ίσως την συμβολή του Ζόργκε, επειδή ο Στάλιν φέρεται να είχε αρνηθεί να τον ανταλλάξει με Ιάπωνα κατάσκοπο, επικυρώνοντας έτσι τη θανατική καταδίκη του πράκτορά του. Σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες ο Σοβιετικός ηγέτης δεν ήθελε να σώσει τον Ζόργκε χρησιμοποιώντας την πρόφαση ότι ήταν Γερμανός υπήκοος και λέγοντας στο στενό του κύκλο ότι “έσπασε” στην ανάκριση και “αυτό ήταν ασυγχώρητο”. Στην πραγματικότητα το δίκτυο του Ζόργκε διαλύθηκε μάλλον επειδή “έσπασε” στην ανάκριση ένας άλλος Γερμανός πράκτορας, εκείνος που είχε αναλάβει τις μεταδόσεις με ασύρματο.
Στη Μόσχα αποσιώπησαν τη δράση του, ίσως γιατί δεν ήθελαν να αναδειχθεί η μεγάλη συμβολή ενός και μόνον άνδρα και μάλιστα κατασκόπου, αφού το βασικό επιμύθιο ήταν πως «η Σοβιετική Ένωση ήταν προετοιμασμένη για όλα». Πάντως και τις δυο φορές που ο Ζόργκε έστειλε σημαντικότατες πληροφορίες, ο Στάλιν τις είχε αμφισβητήσει και χρειάσθηκε “μάχη” για να πεισθεί ότι ίσχυαν. Πιθανόν στην μη ανταλλαγή να έπαιξε ρόλο και το “αναρχικό” (για τα μέτρα του Στάλιν) προφίλ του Ζόργκε.
Ατίθαση φύση
Για να πούμε και του Στάλιν το δίκιο, ο Ζόργκε είχε μια πολύ έντονη και ατίθαση φύση. Είχε παντρευτεί δυο τρεις φορές, έπινε πολύ, τρελαινόταν να οδηγεί μοτοσικλέτες και έκανε πάντα του κεφαλιού του. Όμως το γεγονός ότι επί σχεδόν μια δεκαετία κανένας συνεργάτης του κατάσκοπος δεν είχε συλληφθεό και χάρη σε αυτό το άφθαρτο επί έτη δίκτυο ενημερωνόταν η Μόσχα, οφείλεται μάλλον στο ότι παρά τις αδυναμίες του, ο “ρέμπελος” Ζόργκε έκανε πολύ καλά και συνετά τη δουλειά του.
Το γιατί ασχολήθηκαν τόσο πολύ οι Γερμανοί και Αμερικανοί συγγραφείς με το γεγονός ότι ήταν γυναικάς, παραμένει άγνωστο και οφείλεται μάλλον σε ζήλια και πουριτανισμό. Ειδικά στη γερμανική πρεσβεία του “χρεώνουν” ότι είχε ξεμυαλίσει και τις γυναίκες συναδέλφων του, δηλαδή ναζί Γερμανών ως επί το πλείστον, για να ξέρουμε και για τι είδους συναδέλφους μιλάμε. Αυτό, όμως, είναι πιθανότερο να οφείλονταν στο ότι με τις συζύγους των διπλωματών ο Ζόργκε διασταύρωνε πληροφορίες ή μάθαινε εν γένει κάτι παραπάνω.
Οι περισσότεροι ιστορικοί που έχουν ασχοληθεί με το θέμα βλέπουν στον Ζόργκε έναν παθιασμένο κομμουνιστή. Ένας Γερμανός διπλωμάτης που υπηρετούσε τότε στην ίδια πρεσβεία και μάλλον τον είχε απατήσει η γυναίκα του με τον κατάσκοπο, έγραψε βιβλίο όπου βρίζει τον Ζόργκε “για τη αηδιαστική ναζιστική συμπεριφορά του” και για το ότι “όλους τους εξαπατούσε”. Τον περιγράφει ως αμοραλιστή και ριψοκίνδυνο, που ζούσε μέσα στο ψέμα, λες και μπορεί κάποιος να επιβιώσει ως κατάσκοπος όντας ειλικρινής ή να παριστάνει τον ναζί… μη πειστικά.
Ποιος τον πρόδωσε;
Οι μοτοσικλέτες πρόδωσαν μερικές φορές πάντως τον Ζόργκε. Σε μια κρίσιμη στιγμή τραυματίστηκε σε τροχαίο. Κατάφερε να ψελλίσει στο χειρουργείο σημαντικές πληροφορίες σε συνεργάτη του και έτσι μπόρεσε να ενημερώσει εγκαίρως τους Ρώσους προτού χειρουργηθεί Όμως του “χρέωσαν” ότι ρισκάρισε σημαντική αποστολή. Ποιος όμως πρόδωσε τον Ζόργκε στους Ιάπωνες;
Δεν θα μάθουμε ποτέ την αλήθεια για το ποιος πρόδωσε στην ουσία τoν Ζόργκε, τον Οκτώβρη του 1941, αν και φέρεται αυτό να έγινε σχεδόν τυχαία, όταν κάποιοι άρχισαν να σκαλίζουν το παρελθόν όλων των διπλωματών στη γερμανική πρεσβεία του Τόκιο, και βρήκαν ότι στα νιάτα του ο “ναζί Ζόργκε” ήταν κομμουνιστής. Άλλη εκδοχή είναι ότι διαπίστωσαν πως σε όλες τις διαρροές για τις κινήσεις των Γερμανών, το μοναδικό κοινό υποσύνολο ήταν ο “ακόλουθος Τύπου στο Τόκιο, δρ. Ζόργκε”. Και άλλοι λένε, ότι “κάποιος τον έδωσε” – πιθανόν ένας Ρώσος υποστράτηγος που αυτομόλησε στην Ιαπωνία.
Ο δαιδαλώδης κόσμος της πολιτικής είναι ακόμα πιο σκοτεινός εν καιρώ πολέμου. Ανεξαρτήτως των πολιτικών γραμμών στα γραφεία και στους διαδρόμους της Μόσχας, ο Ζόργκε εκτελέστηκε φωνάζοντας στα γιαπωνέζικα “ζήτω το κομμουνιστικό κόμμα”, πιστός μέχρι τέλους σε αυτό που ο ίδιος πρέσβευε ότι ήταν η μοναδική σωτηρία για την ειρήνη τότε. Την ίδια μοίρα είχε και ο στενότερος και πολυτιμότερος συνεργάτης του, ο Ιάπωνας δημοσιογράφος και πολιτικός επιστήμων Ozaki Hozumi.
Ο Ιάπωνας μάλλον δεν ήταν κομμουνιστής, αλλά ήταν αντιφασίστας. Διέβλεπε ότι ο τότε επεκτατικός και στρατιωτικός χαρακτήρας της ιαπωνικής πολιτικής θα κατέστρεφε την πατρίδα του και ίσως όλη την Ασία. Για να προστατεύσει την Ιαπωνία, έφθασε στο σημείο να την προδώσει στους Ρώσους και το πλήρωσε με τη ζωή του. Ο Hozumi έγινε κάποια στιγμή μάλιστα προσωπικός σύμβουλος του Ιάπωνα πρωθυπουργού και είχε πλέον άμεση γνώση όλων των σχεδίων της ιαπωνικής κυβέρνησης Ο Hozumi, για τον οποίο γύρισε ταινία ο Ακίρα Κουροσάβα το 1946, απαγχονίσθηκε. Ήταν δε ο άνθρωπος-κλειδί, καθώς σε αυτόν στηρίχθηκε κυρίως ο Ζόργκε για να πείσει το Στάλιν ότι έπρεπε να αφοσιωθεί στον γερμανικό κίνδυνο και ότι οι Ιάπωνες πλέον δεν συνιστούσαν πρόβλημα.
Τί γράφει ο Κάρολος Μπρούσαλης
Για τη σύλληψή του ο ιστορικός και δημοσιογράφος Κάρολος Μπρούσαλης, που γράφει σχετικά στο Historyreport λέει ότι «έγινε στο Βερολίνο έρευνα σε παλιές αναφορές και βρέθηκε μία του 1920 που ανέφερε την κομμουνιστική δράση του Ζόργκε. Ειδοποιήθηκε η πρεσβεία στο Τόκιο. Ο πρεσβευτής το ερεύνησε. “Νεανικές ανοησίες”, του είπε ο Ζόργκε γελώντας για τις “τρέλες” στα νιάτα του. Τον ρώτησαν και οι Ιάπωνες, που έλαβαν την ίδια απάντηση. Ένας από αυτούς έκανε γραπτή αναφορά. Η αστυνομία ερεύνησε: Όλοι όσοι τα τελευταία χρόνια συνελήφθησαν για κατασκοπία, είχαν κάποτε συναντηθεί με τον δρα Ζόργκε. Τον συνέλαβαν στις 18 Οκτωβρίου 1941 και απαγχονίστηκε ανήμερα της γιορτής για τη ρωσική επανάσταση, στις 7 Νοεμβρίου 1944, στις 10.30 το πρωί. Είναι ο μόνος κατάσκοπος που ανακηρύχτηκε εθνικός ήρωας της πατρίδας του», καταλήγει ο κ. Μπρούσαλης.
Για τον κρίσιμο ρόλο αυτού του ξεχωριστού ατόμου, ο κ. Μπρούσαλης, είπε στο SLpress τα εξής: «Κατά τη γνώμη μου σε αυτόν οφείλεται σε ένα μεγάλο μέρος η νίκη της ΕΣΣΔ. Ο Στάλιν σχεδόν υποχρεώθηκε να ενισχύσει τα ευρωπαϊκά του σύνορα. Τους Ιάπωνες φοβόταν. Το σχέδιο Μπαρμπαρόσα για τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, ετοιμάστηκε τον Φεβρουάριο του 1941. Ο Ζόργκε ειδοποίησε τη Μόσχα από τον Μάρτιο. Από εκείνη τη στιγμή, έστελνε συνεχώς πληροφορίες. Μέσα Μαΐου του 1941, έδωσε την δραματική πληροφορία: Η επιχείρηση κατά της Ρωσίας έμελλε να εκδηλωθεί στις 20 Ιουνίου, με πιθανή απόκλιση δυο ημερών. Δεν έδειξαν να τον πιστεύουν. Η επίθεση άρχισε στις 22 Ιουνίου.»
