Όταν Έλληνες λεγεωνάριοι πολεμούσαν για τους Γάλλους

Στην ταραχώδη πενταετία, από το 1798 έως και το 1803, τότε που οι Γάλλοι νόμιζαν ότι θα ξέκοβαν τους Βρετανούς από την Ινδία αν ήλεγχαν την Αίγυπτο, οι Μαμελούκοι αντιστάθηκαν σθεναρά τόσο στους Οθωμανούς, όσο και στους Γάλλους. Άλλοι Έλληνες συντάχθηκαν με τους Μαμελούκους, για να χτυπήσουν τους Τούρκους στην ουσία -ή και για διαφορετικούς λόγους- και κατά συνέπεια πολέμησαν εναντίον των Γάλλων. Άλλοι συντάχθηκαν με τους Γάλλους εξαρχής και πολέμησαν τους Μαμελούκους.  Απ’ ό,τι φαίνεται, οι περισσότεροι Έλληνες της Αιγύπτου στην πορεία μεταπήδησαν στο γαλλικό στρατόπεδο, όπως και πολλοί εθελοντές από την Ελλάδα που πήγαν εκεί για να πολεμήσουν ως λεγεωνάριοι.

Οι Έλληνες πίστεψαν, όπως έγραφε το 1800 και ο Κοραής στο “Σάλπισμα Πολεμιστήριον” ότι με το Ναπολέοντα στο πλευρό τους θα πολεμούσαν εν συνεχεία τους Τούρκους και θα αποδυνάμωναν την Πύλη. Έγραφε συγκεκριμένα: «Δια τους οικτιρμούς του Θεού, Γραικοί, μην αφήσωμεν να μας φύγη από τας χείρας ο αρμόδιος ούτος καιρός, τον οποίον προσφέρει εις των Γραικών το γένος, η άλωσις της Αιγύπτου. Όσοι ευρίσκεσθε εις Αίγυπτον μιμήθητε τας ανδραγαθίας των Γάλλων, οι οποίοι, δια το να εμιμήθησαν τους προγόνους ημών, έφθασαν εις της δόξης τον ανώτατον βαθμόν. Όσοι είσθε την ηλικίαν νεώτεροι, προθυμήθητε να μάθετε από τους σοφούς Γάλλους την Τακτικήν, ήγουν την επιστήμην του πολέμου.

»Ευταξία, ομόνοια, σύμπνοια μετ’ αλλήλων, ζήλος ελευθερίας θερμότατος, υποταγή εις τους νόμους, αγάπη θερμή και φιλία άδολος προς τους Γάλλους, ειρήνη μετά των κατοίκων της Αιγύπτου, τους οποίους, επειδή υπετάχθησαν και αυτοί εις τους νόμους, εκδυθέντες την τουρκικήν αγριότητα, ως Τούρκους πλέον να στοχάζεσθε δεν είναι δίκαιον. Όσοι δε ευρίσκεσθε διασκορπισμένοι εις την Ελλάδα, μέρος μεν δράμετε με προθυμίαν και γρηγορότητα εις την Αίγυπτον, δια να αυξήσετε τον αριθμόν των αδελφών σας. Υπηρετήσατε τους Γάλλους με προθυμίαν, βοηθήσατε με τα καράβια, με τας χείρας, με τας καρδίας, και με την ζωήν σας αυτήν, αν η χρεία το καλέση, τους φίλους του Ελληνικού γένους, εις την παντελή της Αιγύπτου κατάσχεσιν, της οποίας η ελευθερία είναι της Ελλάδος όλης κοινή σωτηρία.

»Από την Αίγυπτον και πάλιν ας αναφθώσι τα φώτα, τα οποία έχουσι να φωτίσουν και τρίτον τους Γραικούς. Το δε λοιπόν μέρος μείνατε εις την Ελλάδα εξωπλισμένοι, και έτοιμοι να δεχθήτε τους ελευθερωτάς της Ελλάδος τους Γάλλους, και τους φίλους των Γάλλων και συμμάχους, τους στρατιώτας του κραταιού Αυτοκράτορος της Ρωσίας, κληρονόμου της δόξης και της αρετής των αειμνήστων αυτού προπατόρων».

Την ίδια περίοδο στο “Άσμα πολεμιστήριον των εν Αιγύπτω μαχομένων περί ελευθερίας Γραικών” που εκδόθηκε κι αυτό ανώνυμα στο Παρίσι έγραφε: «Θαυμαστοί Γενναίοι Γάλλοι, Κατ’ εσάς δεν είναι άλλοι, Πλην Γραικών, ανδρειωμένοι, K’ εις τους κόπους γυμνασμένοι. Φίλους της ελευθερίας, Των Γραικών της σωτηρίας, Όταν έχωμεν τους Γάλλους, Τίς η χρεία από άλλους; Γάλλοι και Γραικοί δεμένοι, Με φιλίαν ενωμένοι, Δεν είναι Γραικοί ή Γάλλοι, Αλλ’ έν έθνος Γραικογάλλοι, Κράζοντες, «Αφανισθήτω, K’ εκ της γης εξαλειφθήτω H κατάρατος δουλεία! ΖΗΤΩ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ!» 

Η ελληνική λεγεώνα της Ανατολής

Οι Γάλλοι τότε δεν είχαν καμία πρόθεση να χτυπήσουν την Πύλη και να απελευθερώσουν την Ελλάδα, αλλά η συμμετοχή των Ελλήνων στην “ελληνική λεγεώνα της Ανατολής” προσέφερε εμπειρία που αποδείχθηκε αργότερα χρήσιμη στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της χώρας μας. Πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα στην Αίγυπτο όμως ακριβώς; Η συμμετοχή των Ελλήνων αποφασίσθηκε το 1798, όταν οι Γάλλοι ξεκίνησαν την εκστρατεία στην Ανατολή για την προστασία των γαλλικών εμπορικών συμφερόντων, με στόχο να υπονομεύσουν την ευκολία πρόσβασης των Βρετανών στην Ινδία.

Για το σκοπό αυτό, ο Ναπολέων Βοναπάρτης οδήγησε τον “Armée d’Orient” στην Αίγυπτο. Οι Γάλλοι νίκησαν τους Μαμελούκους στη Μάχη των Πυραμίδων και απώθησαν τους επιζώντες στην Άνω Αίγυπτο. Παρά τις νίκες τους όμως, ακόμα και στη Συρία, οι αυξανόμενες συγκρούσεις στην Ευρώπη και η ήττα του γαλλικού Στόλου από το βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό στη Μάχη του Νείλου έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο. Τότε οι Γάλλοι προσπάθησαν να προσεταιρισθούν τους Μαμελούκους και τους Γενίτσαρους της Συρίας και σχημάτισαν μάλιστα και μια λεγεώνα που την βάφτισαν  “Mamluks de la République”, όμως δεν ήταν στην ουσία ούτε 300 άνδρες το 1801. Ο Ναπολέοντας εγκατέλειψε ουσιαστικά την Αίγυπτο και ο εκπρόσωπός του δολοφονήθηκε, ο δε επόμενος, ο Jacques-François Menou, παραδόθηκε το 1801 στους Βρετανούς.

Όσον αφορά την ελληνική λεγεώνα του 1798, σε αυτήν υπηρέτησαν πάνω-κάτω 300 άνδρες από διάφορες κοινότητες της Αιγύπτου αλλά και από την κυρίως Ελλάδα. Δεν ξέρουμε πόσοι Έλληνες ζούσαν τότε στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο ούτε τον αριθμό των Ελλήνων που συνολικά υπηρέτησαν στο γαλλικό στρατό και στόλο, αν και αναφέρεται ότι με όσους πήγαν να καταταγούν και από την Ελλάδα, έφθασαν τους 2.000, ίσως και τους 3.000. Επισήμως ξέρουμε μόνον ότι οι Έλληνες στην Αίγυπτο ήταν 60.000 το 1900, αλλά έναν αιώνα νωρίτερα τα νούμερα ήταν σίγουρα διαφορετικά -η χώρα είχε εξισλαμισθεί και πολλά είχαν αλλάξει από την εποχή του Βυζαντίου. Γίνεται λόγος για μόνον 400 ελληνικές οικογένειες στο Κάιρο.

Εν γένει, οι Μαμελούκοι της Αιγύπτου δεν συμπεριφέρθηκαν ιδιαίτερα καλά στην ελληνική κοινότητα, αλλά ούτε και οι Τούρκοι που εναλλάσσονταν στην εξουσία. Έτσι, παρότι στην αρχή οι Έλληνες έμποροι φαίνεται να κοντραρίστηκαν με τους Γάλλους έντονα, πολύ γρήγορα άλλαξαν στρατόπεδο και έγιναν γαλλόφιλοι. Οι Γάλλοι μάλιστα εκτίμησαν ιδιαίτερα τους Έλληνες. Έβαλαν τον “Βαρθολομαίο τον Έλληνα”, που ήταν από την Χίο, αρχηγό της αστυνομίας. Στην αστυνομία τότε υπηρετούσαν πλέον και πολλοί αυτομολήσαντες Μαμελούκοι. Ο Βαρθολομαίος έφτιαξε δικό του λόχο, που εν συνεχεία συγχωνεύθηκε τις δύο ίλες από την Συρία που οι Γάλλοι ονόμασαν “Σύνταγμα των Μαμελούκων της Δημοκρατίας”. Αυτοί ανέλαβαν την ασφάλεια των μεταφορών, ενώ οι Αγγλοι είχαν αρχίσει πλέον τον σφιχτό αποκλεισμό.  Τον Οκτώβρη του 1798 εκδόθηκε η εξής διαταγή:

«Συγκροτούνται τρεις ελληνικοί λόχοι εξ 100 ανδρών έκαστος, εις εν Καϊρω, εις εν Δαμιέττη και τρίτος εν Ρωζέττη. Οι λόγοι αυτοί τάσσονται αποκλειστικώς εις την φύλαξιν των ταχυδρομικών μεταγωγών. Οι διοικούντες στρατηγοί επιφορτίζονται την συγκρότησιν των λόχων τούτων, δια την διοίκησιν των οποίων θέλουν εκλέξει άνδρας δεδοκιμασμένης προς τους Γάλλους αφοσιώσεως». Επικεφαλής τους τέθηκε ο “λογαγός Νικολός“, που ήταν ο Νικόλαος Παπαδόπουλος ή Παπάζογλου ή Τσεμσμελής, ο οποίος είχε διακριθεί στη Δαμιέττη. Πριν όμως από τις φιλογαλλικές υπηρεσίες του, είχε υπηρετήσει επί επτά χρόνια τους Μαμελούκους. Όταν οι Μαμελούκοι ηττήθηκαν οικτρά, ο Παπάζογλου μεταπήδησε αυτομάτως στο γαλλικό στρατόπεδο.

Διακριθέντες για την ανδρεία τους

Για να αυτομολήσουν όχι μόνον Έλληνες αλλά και Μαμελούκοι, οι Γάλλοι προσέφεραν γενική αμνηστία και αμοιβή, στον δε Παπάζογλου ή Παπαδόπουλο υποσχέθηκαν 1.000 τάληρα για κάθε κανονιοφόρο Μαμελούκων που θα έφερνε στο γαλλικό στόλο. Στην πορεία οι Έλληνες αποδείχθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμοι και ικανοί. Σε επιστολή του Μαΐου του 1799 μεταξύ δύο Γάλλων στρατηγών, ο ένας εκ των οποίων υπηρετούσε στην Αίγυπτο, αναφέρεται «με εξαίρεση Έλληνες τινές, οι στρατολογηθέντες εδώ δεν θα αποβούν ποτέ στρατιώτες εμπιστοσύνης». Οι Έλληνες υπηρετούσαν στο πεζικό και στο ναυτικό των Γάλλων. Πολλοί ήταν γρεναδιέροι (για τις “χειροβομβίδες” της εποχής εκείνης) και πυροβολητές.

Ο Κωνσταντίνος Ράδος αναφέρει ότι πολέμησαν τότε στο πλευρό των Γάλλων και διακρίθηκαν για την ανδρεία τους το 1799 οι Νικόλαος Σπανός και Γεώργιος Γιαλούρας από τα Ψαρά, Νικόλαος Στύλος και Ι. Σατόβεργας από την Κρήτη, Σπύρος Βρέζης από την Αίγινα, Ιωάννης Μαλεμάνης από τη Μύκονο, αλλά και πάρα πολλοί από τη Σάμο. Ως Σαμιώτες και Συριανοί αναφέρονται οι Εμμανουήλ Μελαχροινίδης, Κωνσταντίνος Λαχανάς, Εμμανουήλ Αγγελινίδης, Μήτρος Καραμανώλης, Σεβαστός Γιαγιάς, Αναστάσιος Αργύρης και Δημήτριος Ρήγινος. Αυτοί οι άνθρωποι θεωρείται ότι ενέπνευσαν τον Αδαμάντιο Κοραή να γράψει και να εκδώσει στο Παρίσι το “Άσμα” και το “Σάλπισμα”

Όταν παραδόθηκε η φρουρά της Αλεξάνδρειας, η λεγεώνα των Ελλήνων διαλύθηκε. Πολλοί έφυγαν μαζί με τον Νικολό Παπάζογλου στην Γαλλία, όπου συνέχισαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους Γάλλους. Μετά την αποχώρηση των γαλλικών στρατευμάτων, οι Μαμελούκοι συνέχισαν τον αγώνα τους για ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το 1803, όντας όμως σε δύσκολη θέση, οι ηγέτες των Μαμελούκων έγραψαν στον Ρώσο γενικό πρόξενο, ζητώντας του να μεσολαβήσει στον Σουλτάνο για να τους επιτρέψει να διαπραγματευτούν κατάπαυση του πυρός και να τους αφήσει να επιστρέψουν στην πατρίδα τους τη Γεωργία.

Ο Ρώσος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη αρνήθηκε ωστόσο να παρέμβει, λόγω των εθνικιστικών αναταραχών στη Γεωργία -η επάνοδος των Μαμελούκων θα πυροδοτούσε τις εκεί εντάσεις. Το 1805 ξεσηκώθηκαν οι κάτοικοι του Καΐρου και οι Μαμελούκοι θα μπορούσαν να αδράξουν την ευκαιρία για να ξαναπάρουν την εξουσία, εντούτοις οι εσωτερικές διαμάχες τους στάθηκαν ισχυρότερες από τα αντιοθωμανικά τους αισθήματα. Παρότι νίκησαν μέχρι το 1806 πολλές φορές τους Τούρκους και ο Μεχμέτ Αλή θα τους παρέδιδε την εξουσία, η φαγωμάρα στις φατρίες τους, άφησε την ευκαιρία ανεκμετάλλευτη.

Ο Μεχμέτ Αλή, που είχε καταγωγή από την ενδοχώρα της Μικράς Ασίας αλλά γεννήθηκε στην Καβάλα, διατήρησε την εξουσία του παραμένοντας τυπικά πιστός στην Πύλη, αλλά κυβερνώντας αυταρχικά και είχε στην ουσία δικό του μπαϊράκι. Καταδίωξε με μανία πλέον τους Μαμελούκους, που μέχρι τότε είχαν όλη την αγροτική παραγωγή στα χέρια τους, διότι κατείχαν μεγάλες εκτάσεις ως φεουδάρχες. Ο γιος του Ιμπραήμ στάλθηκε αργότερα να υποτάξει τους επαναστατημένους Έλληνες.