Ποια είναι η Θούλη των αρχαίων Ελλήνων όπου ταξίδεψε ο Πυθέας

Αφού έκανε τον περίπλου της Βρετανίας περιγράφοντας το κλίμα και τους κατοίκους, ταξίδευσε μέχρι το βορειότερο σημείο όπου μπόρεσε να φτάσει (Θούλη), δηλ. μέχρι την παγωμένη θάλασσα· εκεί αντίκρισε να αιωρείται κάτι σαν ένα κράμα από αέρα, γη και θάλασσα, το λεγόμενο θαλάσσιο πνευμόνι (Στράβ. 2.4.1 πλεύμονι θαλαττίῳ ἐοικός). Αλλά ο τόπος, σύμφωνα με τον Πυθέα, δεν ήταν πλέον ούτε πλωτός ούτε διαβατός. Κατά την επιστροφή, ίσως ταξίδευσε μέχρι τον Βιστούλα· σίγουρα μέχρι τις εκβολές του Ρήνου και του Έλβα. Κάπου στην πορεία του συνάντησε ένα νησί γεμάτο από κεχριμπάρι (Heligoland;). Οι αστρονομικές γνώσεις του Πυθέα σε συνδυασμό με τα γνωστικά αλλά και εμπορικά ενδιαφέροντά του να γνωρίσει τις χώρες παραγωγής κασσίτερου και ήλεκτρου, τον έσπρωξαν σε μακρινά ταξίδια προς τις βόρειες θάλασσες.

Για τη Θούλη, ο Πυθέας αναφέρει ότι απέχει έξι ημέρες ταξίδι από τη Βρετανία με κατεύθυνση προς τον βορρά· επιπλέον βρίσκεται κοντά στην παγωμένη θάλασσα (Στράβ. 1.4.2 ἐγγὺς δ’ εἶναι τῆς πεπηγυίας θαλάττης). Εκεί το κατακαλόκαιρο ο ήλιος δεν δύει ποτέ. Οι κάτοικοί της τρέφονται με καρπούς, λάχανα, ρίζες, μέλι και κεχρί (βρώμη;) το οποίο ξηραίνουν μέσα σε αχυρώνες λόγω υγρασίας και έλλειψης ήλιου. Από τα δημητριακά και το μέλι φτιάχνουν ένα είδος μπύρας (Στράβ. 4.5.5). Λέει ακόμη ότι όλη η περιοχή περιβάλλεται από μία παχιά μάζα (παγωμένης ομίχλης;).

Ο Αλεξανδρινός πανεπιστήμων Ερατοσθένης (3ος αι. π.Χ.) πίστεψε τις διηγήσεις του Πυθέα και τοποθέτησε τη Θούλη σε έναν παράλληλο στις 66ο· πρόκειται για τον Αρκτικό κύκλο. Ο παράλληλος του Ερατοσθένη διατηρήθηκε για πολύ καιρό στους χάρτες. Ο γεωγράφος Κλαύδιος Πτολεμαίος (2ος αι. μ.Χ.) υπολόγισε την έκταση της Θούλης από βορρά προς νότο σε 88 χλμ. και την τοποθέτησε στο νησί Μέινλαντ των Σέτλαντ (Mainland/Shetland). Η γη της Θούλης την οποία ο στόλος του Ρωμαίου κυβερνήτη της Βρετανίας Ιούλιου Αγκρίκολα ισχυρίζεται ότι είδε (Τάκιτος, Agr. 10), ήταν αναμφίβολα κάποιο από τα νησιά Σέτλαντ· όχι αναγκαστικά το νησί Φούλα, το όνομα του οποίου προέρχεται από τα νορβηγικά χωρίς να σχετίζεται ετυμολογικώς με τη Θούλη (Foula = ‘fowl-island’, δηλ. νησί των πτηνών).

Που βρισκόταν τελικά;

Ο βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος (6ος αι. μ.Χ.) τοποθετεί τη Θούλη στη Σκανδιναβική χερσόνησο. Την περιγράφει ως την παλαιά πατρίδα των Γότθων, δέκα φορές μεγαλύτερη από τη Βρετανία και ευρισκόμενη στον έσχατο βορρά· το μεγαλύτερο μέρος της είναι ακατοίκητο, ενώ το υπόλοιπο κατοικείται από δεκατρείς φυλές. Μία φυλή, από τις δεκατρείς, ζει αποκλειστικά κυνηγώντας ζώα, τα οποία αφθονούν στα πανύψηλα δάση της χώρας. Κυνηγούν άνδρες και γυναίκες μαζί, ντυμένοι με δέρματα ζώων. Στα βρέφη δεν προσφέρεται μητρικό γάλα παρά μυελός από τα θηράματα. Οι Θουλίτες λατρεύουν πολλούς θεούς και τελούν ανθρωποθυσίες με αιχμαλώτους πολέμου. Ο Προκόπιος αναφέρει τα φαινόμενα “Ήλιος του Μεσονυχτίου” και “Πολική Νύχτα”, τα οποία διαρκούν επί σαράντα ημέρες το καλοκαίρι και άλλες τόσες τον χειμώνα (Πόλ. 6.15.4 κ.ε., 8.20.4 κ.ε.). Ας σημειωθεί ότι τα ίδια φαινόμενα αλλά με διάρκεια έξι μηνών μαρτυρεί για τη Θούλη ο Ρωμαίος φυσιοδίφης Πλίνιος, λέγοντας ότι αντλεί την πληροφορία από τον Πυθέα (1ος αι. μ.Χ., Nat. Hist. 2.186).

Τα νεότερα χρόνια καταβλήθηκαν φιλότιμες προσπάθειες να ταυτιστεί η Θούλη άλλοτε με τα νησιά Σέτλαντ, άλλοτε με τα νησιά Φερόες, την Ισλανδία, Γροιλανδία, το νορβηγικό νησί Σμόλα (Smøla), το εσθονικό Σάαρεμάα (Saaremaa), ακόμη και με τη Φινλανδία. Για να επιστρέψουμε στους αρνητές του Πυθέα, ο Πολύβιος αμφισβήτησε την αξιοπιστία του Μασσαλιώτη εξερευνητή με το επιχείρημα ότι είναι αδύνατον ένας φτωχός ιδιώτης να έχει ταξιδέψει τόσο μεγάλες αποστάσεις δια θαλάσσης και ξηράς (βλ. Στράβ. 2.4.2).

Όποιες και αν ήταν οι πηγές χρηματοδότησης του τολμηρού Πυθέα, ένα είναι σίγουρο: ότι τα εξερευνητικά του ταξίδια εντάσσονται μέσα στο πνεύμα της εποχής κατά την οποία είχαν γίνει ξακουστές οι επιτυχίες που είχε καταφέρει στην Ανατολή ο Νέαρχος, ναύαρχος του Μ. Αλεξάνδρου. Έλληνες και Ρωμαίοι θεωρούσαν τη Θούλη ως το βορειότερο σημείο της γης· γι’ αυτό την αποκαλούσαν εσχάτη (ultima Thule, πρβλ. Βιργιλίου Γεωργικά 1.30 όπου ο ποιητής απλώνει την αυτοκρατορία του Αυγούστου μέχρις εκεί). Ο πολιτικός, φιλόσοφος και τραγικός ποιητής Σενέκας αποδείχτηκε διορατικός, προβλέποντας ότι θα έλθει μέρα που η θάλασσα θα αποκαλύψει νέους κόσμους και η Θούλη θα πάψει πια να είναι το έσχατο σημείο της γης (1ος αι. μ.Χ., βλ. Medea στ. 378-9).

Η Θούλη… ζει!

Όντως, από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι και οι εξερευνήσεις των νεοτέρων χρόνων κατέστησαν γνωστές καινούριες ηπείρους και περιοχές της γης. Δικαιολογημένα ο Φερδινάνδος Κολόμβος, δευτερότοκος γιος του πασίγνωστου θαλασσοπόρου, έγραψε στο περιθώριο του ανωτέρω χωρίου της λατινικής Μήδειας πάνω σε ένα αντίγραφο με τραγωδίες του Σενέκα που είχε, το εξής σχόλιο: haec prophetia expleta est per patrem meum Christoforum Colon almirantem anno 1492 (‘τούτη η προφητεία εκπληρώθηκε από τον πατέρα μου Χριστόφορο Κολόμβο, ναύαρχο το έτος 1492’).

Το όνομα Θούλη από τον Μεσαίωνα μέχρι τις μέρες μας γνώρισε καινούριες περιπέτειες, αποδιδόμενο πότε σε κάποια χώρα, πότε σε μία τοποθεσία του συστήματος σπηλαίων Μαμούθ (Mammoth Cave, Kentucky), πότε σε διαστημικά προγράμματα ή απόμακρα ουράνια σώματα. Από τους Ναζί χρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει τον γενέθλιο τόπο της Αρίας φυλής, ενώ μία πολιτικο-αποκρυφιστική Εταιρεία που έφερε το όνομά της, λειτούργησε ως πρόδρομος του γερμανικού εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος. Τέλος, μάγεψε λογοτέχνες σα τον Γκαίτε, Πόε, Έκο, Μπόρχες, Μπ. Κόρνγουελ, κ.ά.π.

Ποτέ δεν θα μάθουμε μέχρι πού κατάφερε να φτάσει ο Πυθέας και ποια περιοχή αντίκρισε, ονομάζοντάς την Θούλη. Όμως, με τα ταξίδια του σε άγνωστες ή ελάχιστα γνωστές περιοχές, άφησε μία σημαντική παρακαταθήκη, διευρύνοντας προς τον βορρά τα όρια του μεσογειακού του κόσμου.