Ποιος δολοφόνησε τον επαναστάτη Εφιάλτη

Η ιστορία για την γέννηση και την εξέλιξη της δημοκρατίας στην αρχαία Ελλάδα σνομπάρει τον Εφιάλτη τον Σοφωνίδου και προβάλλει συστηματικά τον διάδοχό του στην ηγεσία του δημοκρατικού κόμματος της Αθήνας, τον Περικλή. Μετά τον φόνο του Εφιάλτη, ο Περικλής συνέχισε με σχετική μετριοπάθεια τις ριζικές μεταρρυθμίσεις που είχε αρχίσει ο προκάτοχός τους, παρότι κάποιοι ιστορικοί αποσιωπούν όσα είχε ήδη κάνει ο Εφιάλτης ή και πιστεύουν ότι δεν έκανε τίποτα σπουδαίο.

Σύμφωνα με τις λιγοστές πηγές, όμως, ο Εφιάλτης ήταν ο πραγματικός επαναστάτης που άρχισε το κύμα του εκδημοκρατισμού, περικόπτοντας τις εξουσίες των αριστοκρατών που είχαν προπύργιο τον Άρειο Πάγο. Ο Περικλής συνέχισε το έργο του Εφιάλτη, ο οποίος είχε ηγηθεί μιας μεγάλης δημοκρατικής επανάστασης. Είναι αμφίβολο αν ο αριστοκράτης με τις δημοκρατικές ιδέες Περικλής θα αναλάμβανε τα ηνία των δημοκρατικών αν κάποιοι ολιγαρχικοί(;) δεν δολοφονούσαν τον Εφιάλτη.

Άλλοι πιστεύουν ότι στην πραγματικότητα τα νήματα κινούσε ο Περικλής εξαρχής και ότι ο Εφιάλτης απλά προωθείτο μπροστά ως αναλώσιμος. Δεν θα μάθουμε ποτέ με σιγουριά τι ακριβώς συνέβη, γιατί η ιστορία κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. γραφόταν κυρίως από αριστοκρατικούς. Για εκείνους, ο Εφιάλτης ήταν ο εφιάλτης τους. Επειδή ο Εφιάλτης ήταν ριζοσπάστης και περνούσε από δίκη Αρεοπαγίτες, που καταδικάζονταν σε θάνατο, οι περίπου 150 πρώην άρχοντες του Αρείου Πάγου είχαν χάσει τον ύπνο τους. Εξ ου και έμεινε το όνομα εφιάλτης να σημαίνει τρομακτικό όνειρο!

Ποιος όμως τον σκότωσε; Ελάχιστοι ιστορικοί πίστευαν και πιστεύουν ότι τον “έφαγε” ο Περικλής, επειδή τον έβρισκε επικίνδυνα ριζοσπάστη, ή επειδή είχε εκπληρώσει την αποστολή του και πλέον έκανε ζημία στην παράταξη. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, ο μετέπειτα κυρίαρχος των Αθηνών ήθελε ηπιότερη μετάβαση στη δημοκρατία. θα έφθανε, όμως, να σκοτώσει τον μέντορά του και βασικό συνεργάτη του;

Αριστοκρατικοί ή δημοκράτες;

Η κυρίαρχη εκδοχή είναι ότι τον σκότωσαν ολιγαρχικοί. Αυτό επιβεβαιώνεται έμμεσα και από το γεγονός ότι ελάχιστα έχουν γραφεί για αυτόν τον επαναστάτη και το φονιά του. Όταν ήρθε στα πράγματα ο Περικλής, είναι εντυπωσιακή η σιγή για το θέμα. Αν όντως τον είχαν σκοτώσει ολιγαρχικοί, δεν θα έκαναν ντόρο οι δημοκράτες για τον μάρτυρά τους; Έχει μάλιστα γραφτεί και μυθιστόρημα (The Pericles Commission) με έναν ντετέκτιβ της εποχής, τον Νικόλαο, τον οποίο προσέλαβε ο ίδιος ο Περικλής για να βρει τους δολοφόνους του Εφιάλτη.

Ο Νικόλαος στο μυθιστόρημα προσπαθεί να βγάλει άκρη, μα όλοι οι υποτιθέμενοι αυτόπτες ή εξ ακοής μάρτυρες πεθαίνουν ο ένας μετά τον άλλον. Και ενώ στις μυθιστορίες ο καθένας γράφει ό,τι θέλει, οι ιστορικοί χρειάζονται στοιχεία για να καταλήξουν με απόλυτη σιγουριά σε συμπέρασμα. Ο Αριστοτέλης (Αθηναίων Πολιτεία, 25) έγραψε ότι τον σκότωσε κάποιος Αριστόδικος από την Τανάγρα το 461 π.Χ. Άλλοι πιστεύουν τον Ιδομενέα, που λέει ότι τον “καθάρισε” ο Περικλής από πολιτικό φθόνο. Κι άλλοι ότι πέθανε ίσως από καρδιά και επειδή ήταν σχετικά νέος, ο θάνατος αποδόθηκε σε φόνο.

Ο Αριστοτέλης  σε ένα κείμενο στα “Πολιτικά” (1274) τα σέρνει στους δημοκρατικούς και αναφέρεται εν παρόδω στον Εφιάλτη «που κατέλυσε τους αρίστους με δημαγωγίες», ενώ πιο αναλυτικά κάπως αναφέρεται στην “Αθηναίων Πολιτεία”. Εκεί γράφει ότι κουμάντο έκανε ο Άρειος Πάγος επί 17 χρόνια και ήταν όλα θαυμάσια, όμως ο πληθυσμός της Αθήνας και του Πειραιά αυξανόταν μετά τα Μηδικά, οπότε ο Εφιάλτης, γιος του Σοφωνίδη, έχοντας γίνει αρχηγός του λαού (τοῦ δήμου προστάτης) και «έχοντας τη φήμη του αδιάφθορου και δίκαιου, άρχισε τις επιθέσεις στο συμβούλιο, αφαίρεσε αρμοδιότητες και κατηγορώντας τους Αρεοπαγίτες, τους πέρασε από δίκη και κάποιοι εκτελέσθηκαν». Κατάφερε να αφαιρεθούν αρμοδιότητες του Αρείου Πάγου και να μεταφερθούν στη Βουλή των Πεντακοσίων, άλλες στο δήμο και άλλες στην Ηλιαία.

«Για αυτές τις πράξεις του Εφιάλτη, εν μέρει υπεύθυνος ήταν και ο Θεμιστοκλής, που ήταν μεν μέλος του Αρείου Πάγου, αλλά κατηγορείτο εκείνη την εποχή για προδοτικές σχέσεις με την Περσία. Ο Θεμιστοκλής που επιθυμούσε να καταλύσει τον Άρειο Πάγο έλεγε στον Εφιάλτη ότι οι Αρεοπαγίτες θα τον συλλάβουν, ενώ στους Αρεοπαγίτες πήγαινε και έλεγε ότι θα τους έδινε πληροφορίες για συγκεκριμένα πρόσωπα που συνωμοτούσαν για να ανατρέψουν το πολίτευμα. Και πήρε μαζί του ορισμένα μέλη του Αρείου Πάγου για να τους δείξει τους ανθρώπους που μαζεύονταν και συζητούσαν με τον Εφιάλτη. Τότε ο Εφιάλτης έκπληκτος ανέβηκε στο βήμα πρόχειρα ντυμένος (μόνο με ένα χιτώνα) και όλοι παρακολουθούσαν έκπληκτοι να μιλάει αυτός και ο Θεμιστοκλής, που κατήγγειλαν τους Αρεοπαγίτες, ώσπου τους στέρησαν κάθε εξουσία. Αλλά και ο Εφιάλτης σκοτώθηκε μετά από λίγο, δολοφονούμενος με πανουργία από τον Αριστόδικο της Τανάγρας», γράφει ο Αριστοτέλης.

Για το ρόλο του Θεμιστοκλή, πάντως, οι περισσότεροι σύγχρονοι ιστορικοί διαφωνούν. Η αξιοπιστία του Αριστοτέλη, που έγραφε σχεδόν έναν αιώνα μετά τα γεγονότα, αμφισβητείται από τον Αμερικανό αρχαιολόγο και καθηγητή Κλασικής Ελληνικής Αρχαιολογίας Duane W. Roller και ως προς τον φερόμενο ως δράστη. Η Τανάγρα “προσφερόταν” ως γενέτειρα του φονιά, επειδή υπήρχε αντιπαλότητα με την Αθήνα. Όμως, ο Roller αναφέρει ότι σε κατάλογο 2.000 ονομάτων της Τανάγρας δεν βρέθηκε ούτε ένας Αριστόδικος. Το όνομα εμφανίζεται πολύ μετά την εποχή του Περικλή και συγκεκριμένα μετά το 200 π.Χ. Αυτό ίσως δείχνει ότι ο Αριστοτέλης έκανε αυθαίρετα χρήση του ονόματος, το οποίο πιθανόν “κυκλοφορούσε” από στόμα σε στόμα ίσως λόγω της ετυμολογίας του.

Φιλοδοξία ή πανουργία;

Ο σκανδαλοθηρικός Ιδομενέας, δύο αιώνες μετά τα συμβάντα, γράφει ότι ο Περικλής ζήλευε την δημοφιλία του Εφιάλτη, αλλά ο Πλούταρχος που θαυμάζει τον Περικλή, γράφει: «Πώς λοιπόν μπορεί κανείς να πιστέψει τον Ιδομενέα, που κατηγορεί τον Περικλή, πως τάχα τον Εφιάλτη, το αρχηγό των δημοκρατικών, που ήταν φίλος και πολιτικός συνεργάτης του, τον δολοφόνησε από ζηλοτυπία και από φθόνο για τη δόξα του; Δεν ξέρω πού τα βρήκε αυτά και τα έριξε σαν χολή στο πρόσωπο του Περικλή, που ίσως να μην ήταν ολότελα άμεμπτος, πάντως όμως είχε φρόνημα ευγενικό και γενναιοψυχία, αρετές από τις οποίες δεν μπορούσε ποτέ να βλαστήσει πάθος τόσο σκληρό και τόσο απάνθρωπο. Η αλήθεια είναι ότι τον Εφιάλτη που ήταν φοβερός αντίπαλος των ολιγαρχικών και αλύγιστος στην αναζήτηση ευθυνών και στην καταδίωξη κάθε αδικητή του λαού, τον επιβουλεύτηκαν οι εχθροί του· αυτοί έβαλαν τον Αριστόδικο από την Τανάγρα και τον σκότωσε κρυφά, όπως λέει ο Αριστοτέλης».

Σχετική αναφορά έχει και ο ολιγαρχικός Αντιφών, που υπερασπιζόμενος στο δικαστήριο 40 χρόνια αργότερα έναν μη Αθηναίο για φόνο στο δικαστήριο, ανέφερε: «Για παράδειγμα, μέχρι σήμερα δεν έχετε βρει εσείς οι Αθηναίοι ουτε καν τον φονιά ενός δικού σας πολίτη, του Εφιάλτη. Πόσο άδικο θα ήταν για τους συντρόφους του να πρέπει να μαντέψουν με εικασίες ποιος ήταν ο φονιάς μόνο και μόνο για να μην κατηγορήσετε εκείνους». Δεν ξέρουμε τι μπορεί να υπονοούσε ο Αντιφών με αυτό, αλλά καθώς ήταν ολιγαρχικός ο ίδιος, πιθανόν να υποδήλωνε ότι τον Εφιάλτη τον σκότωσαν δημοκρατικοί. Πάντως παρουσιάζει το φόνο ως αδιαλεύκαντο.

Με την εκδοχή ότι δεν βρέθηκαν οι δολοφόνοι, συμφωνεί και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης που γράφει ότι ο Εφιάλτης «καταλύοντας τα πάτρια, ούτε αυτός γλίτωσε από το ανουσιούργημά του, αφού τον σκότωσαν νύχτα και κανείς δεν ξέρει πώς ακριβώς». O Robert W. Wallace, στην διατριβή του “Ephialtes and the Areopagus,” θεωρεί ότι αν είχε όντως δολοφονηθεί από αριστοκρατικούς, οι δημοκράτες θα τον είχαν κάνει ήρωα και θα γινόταν ντόρος. Τεκμαίρει ότι η σχετική σιωπή, δείχνει πως τον σκότωσαν δικοί του, επειδή θεωρούσαν ότι ήταν ακραίος και έβλαπτε την παράταξη, ή για να ευνοήσουν την ανέλιξη άλλου στην ηγεσία των δημοκρατικών.

Εντούτοις είναι πολύ πιθανόν να έγινε όντως ήρωας και μάρτυρας ο Εφιάλτης και γι’ αυτό να μπόρεσε ο Περικλής εν συνεχεία να “περάσει” και πολλές άλλες ριζοσπαστικές για την εποχή δημοκρατικές αλλαγές στην πολιτική ζωή της Αθήνας. Δεν είναι απόλυτα σαφές ιστορικά πάντως αν ο Περικλής θεωρούσε τον Εφιάλτη μέντορά του, ή απλώς τον ανεχόταν και τον χρησιμοποιούσε. Πιθανολογείται ότι τον άφηνε να βγάζει το φίδι από την τρύπα, ώστε εκείνος μετά να εμφανιζόταν ως μετριοπαθής δημοκράτης.

Το γεγονός ότι ο ντόρος για τον φόνο του Εφιάλτη δεν καταγράφηκε, ίσως οφείλεται στο ότι οι τότε συγγραφείς ως αριστοκρατικοί δεν ήθελαν να προβάλλουν δημοκρατικές πρωτοβουλίες και να ξύνουν πληγές. Οι δε δημοκράτες ίσως πλέον ήθελαν να αποστασιοποιηθούν από “ακραίες” τάσεις και να βρουν συμβιβασμό με τους Αρεοπαγίτες αντί να τους εκτελούν, αφού εξάλλου ο κόσμος είχε πια ηρεμήσει.

Εφιάλτης και Περικλής

Άλλοι ιστορικοί κρατούν ουδέτερη στάση, θεωρώντας ότι ο Περικλής μάλλον δεν στενοχωρήθηκε για την απώλεια του Εφιάλτη, τον οποίο ίσως πλέον αισθανόταν σαν βαρίδι. Αυτό δεν σημαίνει ότι τον δολοφόνησε, αλλά ότι απλά θεώρησε τον θάνατο του προκατόχου του χρήσιμο, καθώς του άνοιγε το δρόμο για πιο ρεαλιστική πολιτική με τους ολιγαρχικούς. Ακόμα και σήμερα, δεν είναι σαφές αν ο Περικλής ήταν έως τότε πολιτικά στην σκιά του Εφιάλτη ή το αντίστροφο.

Το σίγουρο είναι ότι στην επανάσταση ναυτικών και μικρομεσαίων στρωμάτων με επικεφαλής τον Εφιάλτη, ο Περικλής επέλεξε να μείνει στο περιθώριο και στο απυρόβλητο. Ο Λεττονός ιστορικός Harijs Tumans αναφέρει ως πιθανότερο όλα να είχαν σχεδιασθεί εξαρχής από τον Περικλή που έκρινε ότι ήρθε η στιγμή οι δημοκρατικοί να εκμεταλλευθούν την μεγάλη λαϊκή δυσαρέσκεια και να “τσακίσουν” τον Άρειο Πάγο που ήταν άβατο των ολιγαρχικών. Έβαλε όμως μπροστά τον Εφιάλτη.

Σχεδόν κανείς ιστορικός δεν δέχεται ότι ο Περικλής θα προσλάμβανε πληρωμένους δολοφόνους για να απαλλαγεί από τον Εφιάλτη. Εκτιμάται ότι ο Περικλής είχε προβλέψει πως με το άγριο κυνήγι των Αρεοπαγιτών που είχε εξαπολύσει, ο Εφιάλτης θα έπεφτε κάποια στιγμή  σε δυσμένεια και τότε θα τον διαδεχόταν “για να ηρεμήσει τα πνεύματα”. Δεν είχε λογικά κίνητρο να τον σκοτώσει.

Η επανάσταση που αποσιωπάται

Όσον αφορά στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις που ξεκίνησαν το 462 π.Χ., είναι λογικό να είχε προηγηθεί επανάσταση και να μην αληθεύει η εκδοχή ότι μια ωραία πρωία δύο-τρεις αριστοκράτες δημοκρατικών πεποιθήσεων, μπόρεσαν και ανέτρεψαν τους ολιγαρχικούς του Αρείου Πάγου. Μετά τα Μηδικά είχε αυξηθεί υπέρμετρα ο πληθυσμός του Πειραιά και της Αθήνας. Υπήρχε οικονομική δυσπραγία και μεγάλος όγκος πτωχών και μικρομεσαίων εκδήλωναν έντονη δυσαρέσκεια.

Οι αριστοκράτες, που ήταν τότε στα πράγματα με επικεφαλής τον Κίμωνα, είχαν την ατυχή έμπνευση να αντιμετωπίσουν την πείνα της Αθήνας στέλνοντας 10.000 Αθηναίους να αποικήσουν στη Θράκη την περιοχή όπου ιδρύθηκε αργότερα η Αμφίπολη. Αυτοί όμως κυριολεκτικά σφαγιάσθηκαν από θρακικές φυλές στην ενδοχώρα, γιατί οι Αθηναίοι αρκέσθηκαν να νικήσουν τη Θάσο μετά από τριετή πολιορκία το 462 και δεν προώθησαν το στρατό τους στα ενδότερα, παρά σηκώθηκαν και έφυγαν. Άφησαν τους αποίκους να προωθηθούν μόνοι και τους σκότωσαν όλους οι ντόπιοι κοντά στη Δράμα.

Αυτό ξεσήκωσε τον κόσμο, που έβλεπε ότι ο ξενιτεμός που προωθούσε ο Άρειος Πάγος, δεν αποτελούσε διόλου σωτηρία. Παράλληλα, την ίδια εποχή η Σπάρτη αντιμετώπισε επανάσταση ειλώτων και δόθηκε αφορμή για νέα φαγωμάρα, διότι οι Αθηναίοι στερούνταν και οι αριστοκράτες ήθελαν να βοηθήσουν τους Σπαρτιάτες. Ο Κίμωνας, αριστοκράτης και οπαδός της συμμαχίας με την Σπάρτη, απάντησε θετικά στο κάλεσμα των Σπαρτιατών, ενώ ο Εφιάλτης ήταν κάθετα ενάντιος, λέγοντας «η Σπάρτη να αφεθεί στη μοίρα της».

Ο Περικλής κρατούσε χαμηλό προφίλ, αλλά ποτέ δεν ήταν υπέρ της σύμπραξης με τη Σπάρτη. Η στήριξη των Σπαρτιατών, εχθρών της δημοκρατικής πλέον Αθήνας, έριξε λάδι στη φωτιά. Το πιθανότερο είναι ότι η επανάσταση με επικεφαλής τον Εφιάλτη έγινε όταν οι δημοκρατικοί εκμεταλλεύθηκαν την απουσία του Κίμωνα, που πήγε να ενισχύσει την Σπάρτη με 3.000-4.000 στρατό.

Η προσωπικότητα του Εφιάλτη

Οι πηγές αναφέρουν ότι οι Σπαρτιάτες αρνήθηκαν τη βοήθεια των Αθηναίων λόγω «του τολμηρού και της νεωτερικότητας των Αθηναίων». Είναι εμφανές ότι μόλις έφυγε ο Κίμωνας από την Αθήνα, στην πόλη ξεδοντιάστηκαν οι αριστοκράτες. Η Σπάρτη τότε φοβήθηκε να έχει στην περιοχή της αθηναϊκό στρατό, όταν στην Αθήνα εκτελούσαν Αρεοπαγίτες. Αυτό έμμεσα δείχνει ότι είχε γίνει επανάσταση και ότι ο Εφιάλτης ήδη κυριαρχούσε.

Ο Θουκυδίδης δεν λέει τίποτα γι’ αυτά τα γεγονότα, παρότι είναι λαλίστατος όταν δεν θίγονται οι αριστοκράτες. Είχε εξάλλου χρυσωρυχείο απέναντι από τη Θάσο και αν ζούσε το 462 θα στήριζε τον Κίμωνα. Ούτε ο Ξενοφών, που ήταν ολιγαρχικός και φιλολάκων, κάνει μνεία. Έτσι ο Εφιάλτης ως προσωπικότητα απομένει στην ουσία άγνωστος. Από πολλούς χαρακτηρίζεται φτωχός και ταπεινός, παρότι είναι οι περισσότεροι αρχηγοί του δημοκρατικού κόμματος ήταν αριστοκράτες ως προς την οικονομική τάξη, τουλάχιστον μέχρι το 420 π.Χ. με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως ο Θεμιστοκλής. Ο Εφιάλτης επιπλέον είχε θητεύσει ως στρατηγός, αξίωμα που δεν έπαιρναν οι μη αριστοκράτες τότε.

Ο Κλαύδιος Αιλιανός αφηγείται και ένα ανέκδοτο σχετικά με τη φτώχεια και την ακεραιότητα του Εφιάλτη: «Αν και ο Εφιάλτης, ο γιος του Σοφωνίδη, ήταν εξαιρετικά φτωχός, δεν δέχτηκε τα δέκα τάλαντα που του προσέφεραν ως δώρο οι φίλοι του, λέγοντάς τους: “Αυτό θα με αναγκάσει να σας αποφεύγω όταν δεν θα μπορώ να ξεπληρώσω το χρέος, και κάτι τέτοιο θα με έκανε αχάριστο”». Στον Εφιάλτη τον Αθηναίο φέρεται να ήταν αφιερωμένη και μια κωμωδία του Φρύνιχου, που πρέπει να γράφτηκε το 420 π.Χ. αλλά έχει χαθεί.

Η γραμμή Περικλή

Τέσσερα χρόνια μετά τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις, που ουσιαστικά αποδυνάμωσαν καταλυτικά την αριστοκρατία, και τρία χρόνια μετά το φόνο του Εφιάλτη, φαίνεται έμμεσα ποια ήταν η κοινή γνώμη στην Αθήνα. Ο Περικλής δεν ήθελε ακρότητες. Στις “Ευμενίδες” ο Αισχύλος (είχε συχνά τη χορηγία του πλούσιου Περικλή) βάζει την Αθηνά στη δίκη για το φόνο της Κλυταιμνήστρας από τον γιο της Ορέστη να καλεί τον λαό να ψηφίσει, με χάπι εντ πρέπει να πούμε, καθώς έχουμε δημοκρατική ισοψηφία στους ενόρκους πολίτες και η θεά Αθηνά με τη βαρύνουσα ψήφο της αθωώνει τον Ορέστη. Όμως, η ίδια εξευμενίζει και τις Ερινύες. Λέει για τη δίκη, καθώς ο Άρειος Πάγος πλέον μόνο για φόνους είναι αρμόδιος, τα εξής:

«Πάνω στου Άρη αυτό το βράχο ο Σεβασμός κι ο αδερφός Φόβος θα συγκρατούνε το λαό μέρα και νύχτα να μη αδικούν· φτάνει να μην παραμορφώνουν με νέες τους νόμους αλλαγές οι ίδιοι οι πολίτες· όταν μολύνεις καθαρό νερό με λάσπες και βρωμερ᾽ αποχύματα, να πιεις δε θα ᾽χεις. Ούτε δεσποτισμό μα ούτε αναρχία να στρέγει –κι έγνοια του ας το ᾽χει– το λαό μου συμβουλεύω, κι ούτ᾽ απ᾽ την πόλη κάθε φόβο να διώξει, γιατί άμα κανείς δεν φοβάται τίποτα, ποιος θνητός θα ᾽ναι δίκιος; Τέτοιο ιερό θεσμόν αν σέβεστε όπως πρέπει, κάστρο θε νά ᾽χει η χώρα σας για να τη σώζει, αδιάφθορο και σεβαστό μ᾽ αυστηρή γνώμη στήνω το Βουλευτήριο αυτό μέσα στη χώρα, που όταν κοιμάται φρουρός άγρυπνός της να ᾽ναι… εσείς να ρίξετε στις κάλπες την ψήφο σας και ξεδιαλύνετε την κρίση μ᾽ όλο το σέβας του όρκου σας. Είπα ό,τι είχα».

Βέβαια ως προς τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και της επιλογής αρχηγών στα κόμματα, πρέπει να πούμε ότι τον ρόλο των ΜΜΕ τον είχαν τότε οι ρήτορες και θεατρικοί συγγραφείς. Οι φτωχοί δεν είχαν τρόπο να μαθητεύσουν για να γίνουν ρήτορες ακόμα και όταν με τις μεταρρυθμίσεις πήραν πολλές εξουσίες στα χέρια τους, αλλά ούτε είχαν οι περισσότεροι την παιδεία να γίνουν τραγικοί συγγραφείς. Η μόρφωση και η ψυχαγωγία παρέμενε στα χέρια της αριστοκρατίας. Και εκείνοι που έπειθαν το λαό στις συνελεύσεις, ήταν οι σοφιστές και οι ρήτορες, στη συντριπτική τους πλειονότητα αριστοκράτες οι ίδιοι. Κατά συνέπεια ο “λαοπρόβλητος” ηγέτης προερχόταν μοιραία εκ των αριστοκρατών με ελάχιστες εξαιρέσεις.