Πώς έγινε τμήμα της Ουκρανίας η Κριμαία

Στις 19 Φεβρουαρίου 1954, συνέβη ένα γεγονός που μπορεί να μην είχε σημαντικό αντίκτυπο στην κοινωνικοπολιτική ζωή της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά τελικά έγινε ωρολογιακή βόμβα για τις επόμενες γενιές, με αποκορύφωμα την χωρίς τέλος αιματοχυσία της Ουκρανίας. Αυτή την ημερομηνία, με διάταγμα του Προεδρείου του Ανωτάτου Σοβιέτ, πραγματοποιήθηκε η μεταφορά της περιοχής της Κριμαίας από την Ρωσική στην Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία.

Η ανάγκη γι’ αυτό το βήμα αιτιολογήθηκε από «τα κοινά στοιχεία της οικονομίας, την εδαφική εγγύτητα και τους στενούς οικονομικούς και πολιτιστικούς δεσμούς μεταξύ της περιοχής της Κριμαίας και της Ουκρανικής ΣΣΔ». Τότε κανείς δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι σε λιγότερο από 40 χρόνια, η ΕΣΣΔ δεν θα υπήρχε πλέον και η Ρωσία θα έχανε ένα από τα κύρια λιμάνια της με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, με αποτέλεσμα να αναγκάζεται να νοικιάζει, κατόπιν αδείας του Κιέβου, μια ναυτική βάση εκεί.

Την 1η Οκτωβρίου 1991, το Προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ της Κριμαίας δήλωσε ότι η χερσόνησος αποδόθηκε στην Ουκρανία το 1954 «χωρίς να ληφθεί υπόψη η γνώμη του λαού» και πρότεινε την ακύρωση του διατάγματος και στη συνέχεια τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος. Ωστόσο, η τελική απόφαση να επικοινωνήσει με τον τότε Πρόεδρο της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, γι’ αυτό το θέμα, δεν ελήφθη ποτέ…

Επακόλουθο ήταν να υπάρχουν συνεχή προβλήματα και να συμβούν γεγονότα, ως αποτέλεσμα των οποίων η Κριμαία, μετά από δημοψήφισμα, με θετικές ψήφους 95,5% και συμμετοχή 82%, έγινε το 2014 ξανά μέρος της Ρωσίας και ένας πόλεμος ξεκίνησε το 2022 στο Ντονμπάς, χωρίζοντας Ρώσους και Ουκρανούς σε δύο αλληλοσπαρασσόμενα στρατόπεδα.

Η ιστορία μιας μεταφοράς

Ας πάμε λίγο πίσω στην ιστορία της τότε Σοβιετικής Ένωσης. Στις 5 Μαρτίου 1953 πεθαίνει ο Ιωσήφ Στάλιν και στη θέση του αναλαμβάνει ως επικεφαλής του Υπουργικού Συμβουλίου (πρωθυπουργός) και Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ ο Γκεόργκι Μαλένκοφ, ο οποίος τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους παραχώρησε την θέση του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΣΕ στον Νικήτα Χρουστσόφ.

Λίγους μήνες μετά έγινε η παραχώρηση της Κριμαίας στην Ουκρανία (19/2/54), απόφαση για την οποία έχει θεωρηθεί υπεύθυνος ο Νικίτα Χρουστσόφ. Ωστόσο, είναι πολλοί ιστορικοί που υποστηρίζουν ότι στην πραγματικότητα, τον κύριο ρόλο στη λήψη αυτής της απόφασης έπαιξαν ο τότε Πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου Γκεόργκι Μαλένκοφ, ο γεννημένος στο Λουχάνσκ της Ουκρανίας Πρόεδρος του Προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ (δηλαδή αρχηγός του κράτους) Κλιμέντ Βοροσίλοφ και ο αναπληρωτής Πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου Λαζάρ Καγκάνοβιτς, οι οποίοι είχαν τότε μεγαλύτερη επιρροή από τον Χρουστσόφ. Για τον οποίο Χρουστσόφ, κακώς έχει γραφεί πως ήταν ουκρανικής καταγωγής. Γενέτειρά του ήταν η Καλίνοφκα, που βρίσκεται στην περιοχή Khomutovsky της περιφέρειας του Κουρσκ, στη Ρωσία.

Το σχέδιο Διατάγματος του Προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ για τη μεταφορά της περιοχής της Κριμαίας από την Ρωσική ΣΣΔ στην Ουκρανική ΣΣΔ, εγκρίθηκε στις 25 Ιανουαρίου 1954, σε συνεδρίαση του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος. Και ακολούθως, στις 19 Φεβρουαρίου, το Προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ εξέδωσε διάταγμα «Για τη μεταφορά της περιοχής της Κριμαίας από την Ρωσική ΣΣΔ στην Ουκρανική ΣΣΔ», που υπογράφηκε όχι από τον Χρουστσόφ, αλλά από τον Κλιμέντ Βοροσίλοφ.

Στη συνέχεια, στις 26 Απριλίου, το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ ενέκρινε και επικύρωσε το νόμο «Για τη μεταφορά της περιοχής της Κριμαίας από την Ρωσική ΣΣΔ στην Ουκρανική ΣΣΔ», ο οποίος φέρει και πάλι την υπογραφή του Βοροσίλοφ. Ο πρώτος Γραμματέας Πάβελ Τίτοφ, ο οποίος ήταν επικεφαλής της περιοχής της Κριμαίας, είχε το θάρρος να αντιταχθεί στην απόφαση σχετικά με τη σκοπιμότητα μεταφοράς της Κριμαίας στην Ουκρανία, στάση που είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνσή του από τη θέση του και τον ορισμό του ως Αναπληρωτή Υπουργού Γεωργίας της ΕΣΣΔ…

Υπάρχουν διάφορες υποθέσεις μεταξύ των ειδικών σχετικά με τους λόγους μεταφοράς της Κριμαίας στην Ουκρανία. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, που καταγράφεται στο Διάταγμα της 19ης Φεβρουαρίου 1954, όπως προανέφερα, ως λόγος δηλώθηκε η «κοινή οικονομία, εδαφική εγγύτητα και στενοί οικονομικοί και πολιτιστικοί δεσμοί μεταξύ της περιοχής της Κριμαίας και της Ουκρανικής ΣΣΔ».

Ποιος πήρε την απόφαση

Όσον αφορά τις ανεπίσημες απόψεις για το ποιος πήρε την απόφαση της μεταφοράς, οι κυριότερες είναι οι εξής: Έχει γραφτεί πως ήταν προσωπική πρωτοβουλία του Χρουστσόφ, ο οποίος συνδέθηκε στενά με την Ουκρανία, όπου εργάστηκε σε ηγετικές θέσεις από το 1938 έως το 1949. Με αυτή την άποψη δεν συμφωνεί ο Ουκρανός ιστορικός Γιούρι Σάποβαλ, ο οποίος πιστεύει ότι πολύ μεγαλύτερο ρόλο στην απόφαση έπαιξαν οι τότε ισχυρότεροι Μαλένκοφ, Βοροσίλοφ και Καγκάνοβιτς.

Έχει αναπτυχθεί, παράλληλα, η άποψη, πως ήταν ένα αναγκαστικό μέτρο της σοβιετικής ηγεσίας για τη διόρθωση της δύσκολης οικονομικής κατάστασης στη χερσόνησο που συνδέεται με τις πολεμικές καταστροφές και τη σοβαρή έλλειψη εργατικών χεριών (ειδικά μετά την απέλαση των Τατάρων της Κριμαίας). Οι πολέμιοι αυτής της άποψης διαψεύδουν αυτό το επιχείρημα, λέγοντας ότι η οικονομία της Κριμαίας το 1954 είχε ήδη ξεπεράσει την καταστροφή και είχε φτάσει σε προπολεμικά επίπεδα. Υπάρχει και η θεωρία του Αμερικανού ιστορικού Μαρκ Κράμερ, πως ο λόγος για την μεταφορά της Κριμαίας ήταν η επιθυμία του Χρουστσόφ να αυξήσει το μερίδιο του ρωσικού πληθυσμού της Ουκρανικής ΣΣΔ, καθώς και η αναζήτηση υποστήριξής του από τον ουκρανικό κομματικό μηχανισμό στον αγώνα για την εξουσία.

Τελικά, άκρη στο θέμα δεν βγαίνει. Ήταν οικονομικοί οι λόγοι, ήταν απόφαση της τριανδρίας Μαλένκοφ, Βοροσίλοφ και Καγκάνοβιτς για να γίνει το χατίρι του δεύτερου, ήταν κίνηση σκοπιμότητας του Χρουστσόφ, που τον βόλευε η επιθυμία του Βοροσίλοφ; Κανείς δεν μπορεί να δώσει απόλυτα πειστική απάντηση. Το σίγουρο είναι πως η απόφαση πάρθηκε αντίθετα από την θέληση του λαού της Κριμαίας.

Τέλος, αν θελήσουμε να δούμε σε ρεαλιστική βάση το θέμα της παραχώρησης, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως σε μια εποχή που η Σοβιετική Ένωση βρισκόταν στο απόγειο της ισχύος της, σχεδόν κανείς δεν φανταζόταν την πιθανότητα μελλοντικής διάλυσης της χώρας. Έτσι η μεταφορά εδαφών από μια εδαφική-διοικητική μονάδα σε μια άλλη δεν εκλήφθηκε ως κάτι το εξαιρετικό.

Οι σοβιετικές αρχές εκείνης της εποχής πίστευαν ότι αν είναι σκόπιμο να γίνει κάτι, τότε πρέπει να γίνει. Ήταν σίγουροι ότι αν προέκυπτε ένα νέο θέμα στο μέλλον, θα μπορούσαν πάντα να μεταφέρουν κάτι κάπου ξανά. Επιπλέον, στο πλαίσιο του σοβιετικού συστήματος, η μεταφορά ορισμένων εδαφών δεν είχε σχεδόν καμία επίδραση στην πραγματικότητά τους. Οι άνθρωποι συνέχισαν να ζουν όπως ζούσαν και δεν ένιωθαν καν ότι βρίσκονταν σε άλλη κρατική οντότητα. Να, όμως, που η ιστορία και τα γεγονότα τους διέψευσαν, για άλλη μια φορά…