Πώς το ιταλικό υποβρύχιο τορπίλισε το εύδρομο “Έλλη” το 1940 στην Τήνο

15η Αυγούστου 1940 πρωί: Το εύδρομο καταδρομικό του ελληνικού στόλου “Έλλη” βρισκόταν αγκυροβολημένο ανοικτά από το λιμάνι της Τήνου. Λίγα λεπτά μετά τις 8.00′, και ενώ τελείται η θεία λειτουργία στον ναό της Μεγαλόχαρης, δέχεται αιφνιδιαστική και απρόκλητη επίθεση από ιταλικό υποβρύχιο. Μπορεί ο τορπιλισμός του εύδρομου “Έλλη” να προκάλεσε λαϊκή αγανάκτηση, αλλά γι’ αυτούς που γνώριζαν πρόσωπα και καταστάσεις ήταν μια ακόμα αναμενόμενη εχθρική ενέργεια της φασιστικής Ιταλίας.

Πριν, όμως, φτάσουμε στα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στις 15 Αυγούστου 1940, έξω από το λιμάνι της Τήνου, θεωρούμε απαραίτητο να αναφερθούμε σε μια σειρά από εχθρικές ενέργειες της Ιταλίας σε βάρος της Ελλάδας το αμέσως προηγούμενο χρονικό διάστημα, γεγονός που προμήνυε ότι ο πόλεμος ήταν κοντά. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν ο βομβαρδισμός, εν καιρώ ειρήνης, του πλοίου φάρων του ελληνικού πολεμικού ναυτικού, του “Ωρίωνος”, εντός του κόλπου του Κισσάμου στην Κρήτη.

Νέες επιθέσεις κατά πλοίων του ελληνικού στόλου διενεργήθηκαν την 30η Ιουλίου, όταν ιταλικά αεροπλάνα βομβάρδισαν τα αντιτορπιλικά “Βασιλεύς Γεώργιος” και “Βασίλισσα Όλγα” και δύο ελληνικά υποβρύχια, τα οποία βρίσκονταν στο λιμάνι της Ναυπάκτου. Δέκα τρεις μέρες πριν τον τορπιλισμό της Έλλης, οι Ιταλοί χτύπησαν ένα πλοιάριο της Οικονομικής Αστυνομίας ανοικτά της Σαλαμίνας, ενώ ήταν συνεχείς οι παράνομες υπερπτήσεις πάνω από το ελληνικό έδαφος.

Αποθρασύνεται ο Μουσολίνι

Εν τω μεταξύ, στις 10 Ιουνίου, ο Μουσολίνι είχε κηρύξει τον πόλεμο σε Αγγλία και Γαλλία, ενώ, η ιταλική προκλητικότητα είχε κλιμακωθεί μετά τη συνθηκολόγηση της Γαλλίας (22 Ιουνίου 1940). Ο Ιταλός δικτάτορας αποζητούσε μια εύκολη και γρήγορη, όπως πίστευε, νίκη για να ανέβει στα μάτια του συμμάχου του, του Χίτλερ, και έτσι στράφηκε κατά της Ελλάδας. Οι σπασμωδικές κινήσεις της Ρώμης είχαν σκοπό η Ελλάδα να εγκαταλείψει την ουδετερότητα. Η Ρώμη, επίσης, ήθελε να ελέγχει τις ναυτικές κινήσεις των Άγγλων στο Αιγαίο, με τους οποίους βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση, ενώ πίστευε ότι ο Μεταξάς πρόσφερε κάλυψη και διευκολύνσεις στα βρετανικά πλοία και υποβρύχια.

Η ιταλική επιθετικότητα ανάγκασε το ελληνικό υπουργείο Ναυτικών να διατάξει την αποκέντρωση των δυνάμεων του ελληνικού στόλου (Ναύπακτο, Μήλο και Ναύσταθμο). Μην ξεχνάμε ότι τα Δωδεκάνησα τελούσαν υπό ιταλική κυριαρχία και η κίνηση των Ιταλών στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο ήταν αμείωτη. Ο τότε αρχηγός Στόλου Επαμεινώνδας Καββαδίας διαφωνούσε κάθετα με την απόφαση για διασπορά των πλοίων, διότι, κατά τον ίδιο, τα καθιστούσε εύκολους στόχους.

Έφτασε μάλιστα στον ίδιο τον Μεταξά σε μια προσπάθεια να τον μεταπείσει, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ως εκ τούτου, το “Έλλη”, μαζί με τον “Αετό” απέπλευσαν για τη Μήλο. Με την επιμονή του, ο Καββαδίας πέτυχε το δεύτερο δεκαήμερο του Αυγούστου να μαζέψει στο ναύσταθμο όλα τα σύγχρονα πλοία που είχαν αγκυροβολήσει στη Ναύπακτο.

Τα γεγονότα της ημέρας

Από τα πρώτα χρόνια της ελληνικής ανεξαρτησίας, η ελληνική κυβέρνηση έστελνε τμήμα στρατού και πολεμικό πλοίο στη Τήνο, κατά την εορτή του Ευαγγελισμού και τον Δεκαπενταύγουστο, για την απόδοση τιμών στη Μεγαλόχαρη. Τον Αύγουστο, όμως, του 1940 τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Οι ανώτατοι αξιωματικοί του Ναυτικού ήταν κατηγορηματικά αντίθετοι με την αποστολή πλοίου, από τη στιγμή που οι Ιταλοί αλώνιζαν στο Αιγαίο και είχαν προκαλέσει τόσα επεισόδια. Ο Καββαδίας πρότεινε να αποσταλεί το “Βασιλεύς Γεώργιος”, ως πιο σύγχρονο από το γερασμένο “Έλλη”, κατασκευής του 1912.

Τελικά, σε ειδική σύσκεψη αποφασίστηκε να σταλεί το εύδρομο “Έλλη”, ενώ η σκέψη για αποστολή και άλλων δυο πλοίων εγκαταλείφθηκε, λόγω των επιχειρησιακών σχεδίων του Πολεμικού Ναυτικού. Να σημειώσουμε εδώ ότι το Ιερό ίδρυμα, από την 1η Αυγούστου, είχε ζητήσει με αίτημα του προς το υπουργείο Ναυτικών, την αποστολή πολεμικού πλοίου.

Το πλοίο αναχώρησε από το λιμάνι του Αδάμαντα της Μήλου στην 01.00΄ τα μεσάνυχτα της 14ης προς 15ης Αυγούστου, προφανώς για να κάνει το ταξίδι με την ασφάλεια της νύκτας. Οι οδηγίες προς τον κυβερνήτη ήταν αυστηρές, αναφορικά με την ασφάλεια του πλοίου.

Ήταν ξεκάθαρο ότι περίμεναν ιταλική επίθεση, δεδομένου ότι τα στεγανά διαμερίσματα του πλοίου ήταν συνεχώς κλειστά σε όλη τη διάρκεια του πλου. Το πλήρωμα δεν έπαυσε να επαγρυπνά, διότι το πλοίο δεν διέθετε συστήματα παρακολούθησης του περιβάλλοντα χώρου. Στις 6.25΄πμ της 15ης Αυγούστου το “Έλλη” βρισκόταν ανοικτά, γύρω στα 500 μέτρα, του λιμανιού της Τήνου.

Δεν εισήλθε εντός του λιμένα, όπου θα ήταν σαφώς καλύτερα προστατευμένο, διότι ήταν αβαθή τα νερά. Το αγκυροβολημένο “Έλλη” ήταν ένας σταθερός και εύκολος στόχος, ο οποίος δεν θα μπορούσε να υπερασπιστεί τον εαυτό του σε περίπτωση επίθεσης. Τουλάχιστον, αν δεχόταν αεροπορική επιδρομή, μπορούσε να απαντήσει με τα αντιαεροπορικά πυροβόλα του, έναντι όμως επίθεσης από υποβρύχιο ήταν παντελώς απροστάτευτο.

Ο τορπιλισμός του “Έλλη”

Αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι από τις 04.30′ της 15ης Αυγούστου, δύο ιταλικά υποβρύχια, το “Delfino” και το “Ασιάγκι”, τα οποία ήταν σε αποστολή περιπολίας στις Κυκλάδες με εντολή να βυθίσουν ατμόπλοια που βρίσκονταν στην υπηρεσία του εχθρού, βρίσκονταν ήδη κρυμμένα έξω από το λιμάνι του νησιού. Όταν το “Έλλη” έφτασε, δεν το “ενόχλησαν”, ίσως επειδή κυριαρχούσε το σκοτάδι ή είχαν άλλες εντολές.

Η παρουσία τους εκεί μπορεί να ερμηνευθεί ή ως προσπάθεια να βυθίσουν επιβατηγά ατμόπλοια, τα οποία θεωρούσαν ότι εξυπηρετούσαν τους Άγγλους, ή γνώριζαν για την καθιερωμένη αποστολή ελληνικού πολεμικού πλοίου και περίμεναν να το πλήξουν. Βέβαια, τα ατμόπλοια που βρίσκονταν στην Τήνο, εκείνη την ημέρα, δεν μετέφεραν παρά μόνο προσκυνητές. Κυρίως, οι Ιταλοί θεωρούσαν ύποπτη την κίνηση των ατμόπλοιων προς τα Στενά, ενώ και οι διαταγές που είχαν λάβει από τη Ρόδο δεν έκαναν λόγο για προσβολή ελληνικών πολεμικών πλοίων.

Πολύ γρήγορα, με το πρώτο φως της ημέρας, στις 6.45′ πμ, είκοσι μόλις λεπτά μετά την αγκυροβολία του, καταγράφτηκε η πρώτη πτήση ιταλικού αεροπλάνου πάνω από το πλοίο. Στις 8.25′, το “Έλλη” τορπιλίστηκε από το ένα από τα δυο ιταλικά υποβρύχια, το “Delfino“.

Ένα μεγάλο ρήγμα είχε ανοίξει στα δεξιά ύφαλά του. Το ιταλικό υποβρύχιο εκτόξευσε και δεύτερη τορπίλη (8.35′), αλλά αυτή χτύπησε στον λιμενοβραχίονα. Ακολούθησε και μια τρίτη (8.36′), και αυτή άστοχη. Μάλλον, στόχος του, σε δεύτερη φάση, ήταν τα ατμόπλοια εντός του λιμένα, η “Έλση”, η “Σοφία” και ο “Έσπερος”.

Ερώτημα αποτελεί το χρονικό διάστημα από το πρώτο φως της ημέρας μέχρι τις 8.25′ πμ όποτε και τορπιλίστηκε το “Έλλη”. Γιατί, λοιπόν, δεν το χτύπησε νωρίτερα; Πιθανότατα, ήθελε επιβεβαίωση από την Ιταλική Διοίκηση της Ρόδου για τον στόχο που είχε μπροστά του. Είναι γεγονός ότι το πλοίο δεν βυθίστηκε αμέσως. Έγιναν προσπάθειες να διασωθεί, κυρίως μέσω της ρυμούλκησής του σε αβαθή νερά από το ατμόπλοιο “Έσπερος”, αλλά η βυθισμένη άγκυρα του πλοίου εμπόδιζε κάθε προσπάθεια.

Η βύθιση του “Έλλη”

Ο μηχανισμός ανέλκυσής της λειτουργούσε με ατμό και οι λέβητες του πλοίου είχαν καταστραφεί. Επίσης, η προσπάθεια απελευθέρωσης του πλοίου από την άγκυρα, δεν τελεσφόρησε (9.45′ πμ). Επομένως, το πλοίο ήταν καταδικασμένο να βυθιστεί. “Ευτυχώς”, κατά μια έννοια που εξελίχθησαν έτσι τα πράγματα, διότι διαφορετικά θα ισοπεδωνόταν η πόλη της Τήνου, αν ανατινάζονταν τα πυρομαχικά του. Στις 10.20′ πμ, το πλοίο βυθίστηκε.

Την ίδια μέρα, μερικές ώρες μετά, ιταλικά αεροπλάνα βομβάρδισαν το ατμόπλοιο “Φρίντων”, ανοικτά της Κρήτης. Το καθεστώς Μεταξά αποσιώπησε την εθνικότητα του υποβρυχίου που είχε τορπιλίσει την “Έλλη” για να μην αναγκαστεί να κηρύξει τον πόλεμο στην Ιταλία. Η αυστηρά ουδετερότητα αποτελούσε για τον δικτάτορα αμετακίνητη σταθερά της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Ωστόσο, τα γεγονότα που ακολούθησαν, τον ανάγκασαν να αλλάξει γνώμη.

(Πηγές: Ηλία Ρουμάνη, “Ο τορπιλισμός του “Έλλη” και το έπος του 1940-41″, Αθήνα 2002 ˙ Αλέκου Φλωράκη, Η Παναγία της Τήνου στον Αγώνα του ̓40, ΠΙΕΕΤ, Αθήνα 1990 και Κώστα Δανούση, “Ο τορπιλισμός του “Έλλη”. Η αξιοπιστία και τα προβλήματα της μνήμης”, Τηνιακά Σύμμεικτα, Περίοδος Β΄, τχ 9ο, Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2008, σ. 3-21).