Πρίγκηπας Ανδρέας: “Νὰ παραδώσωμεν τὴν Σμύρνην εἰς τὸν Κεμὰλ διὰ νὰ τοὺς πετσοκόψῃ ὅλους…”

Αναντίρρητα, η καταστροφή της Σμύρνης συνιστά την κορυφαία πράξη του δράματος του Ελληνισμού της Ιωνίας. Αυτές τις ημέρες συμπληρώνεται ένας αιώνας. Το απόγευμα της 31ης Αυγούστου/13ης Σεπτεμβρίου (παλαιό/νέο ημερολόγιο) του 1922, η πυρκαγιά που εκδηλώθηκε, το πρωί της ίδιας ημέρας, στην αρμενική συνοικία, επεκτάθηκε στην ελληνική συνοικία της Σμύρνης. Η εμπρηστική επίθεση των Τούρκων θα λάβει χώρα αμέσως μετά την είσοδο των στρατιωτικών δυνάμεων του Κεμὰλ και την εγκατάσταση του Νουρεντίν Πασά ως διοικητή της πόλης (28 Αυγούστου/10 Σεπτεμβρίου 1922). 

Προηγουμένως, ο τακτικός στρατός του Κεμὰλ και άτακτες ένοπλες ομάδες (Τσέτες) είχαν προβεί σε συστηματικές λεηλασίες και σφαγές Ελλήνων και Αρμενίων. Ο αντικειμενικός πολιτικός στόχος του Κεμὰλ, αποκρυσταλλώνονταν στο “Εθνικό Σύμφωνο” που υιοθετήθηκε από το τελευταίο οθωμανικό Κοινοβούλιο (Ιανουάριος 1920). Αυτό συνίστατο στην ολοκλήρωση του έργου της τουρκικής εθνογέννεσης, μέσω της εθνικής ομογενοποίησης-εκτουρκισμού των αλλοεθνών πληθυσμών και της ενσωμάτωσης μείζονων εδαφών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο (νέο) τουρκικό κράτος (Αντιόχεια, Αρδαχάν, Βατούμ, Καρς, Κιρκούκ, Μοσούλη, Ντερ αλ Ζορ, Σουλεϊμανίγια, Τζαραμπλούς, Χαλέπι, νησιά βορείου Αιγαίου, Δωδεκάνησα, δυτική Θράκη, Κύπρος).

Στο περιβάλλον αυτό, η ιδιάζουσα θέση του Ελληνισμού της Ιωνίας αναδεικνύονταν σε άμεση απειλή για την πραγμάτωση του. Δεν ήταν μόνο η οικονομική, πολιτισμική και πολιτική του πρωτοκαθεδρία, που εξήρε την μοναδικότητά του. Ήταν κυρίως ο ελληνικός τρόπος του βίου που ανήγαγε την “κοσμόπολη” του Ελληνισμού σε αέναη απειλή για τη συγκρότηση του τουρκικού έθνους-κράτους που οραματίζονταν ο Κεμὰλ.

Κατά τον μέντορα του τουρκικού στρατού, Γερμανό στρατηγό Λίμαν Φον Σάντερς: «Ουδέποτε, η Τουρκία θα έχει ασφάλεια στη δυτική Μικρά Ασία εφόσον εκεί είναι μια άλλη Ελλάδα». Συναφώς, ο αφανισμός της κοιτίδας του έξω-ελλαδικού Ελληνισμού και της ελληνικής αστικής τάξης, αποτελούσε, σύμφωνα και με λεγόμενα του Αμερικανού προξένου στη Σμύρνη, George Horton, τον θεμελιώδη στόχο «ενός σταθερού προγράμματος εξοντώσεως του Χριστιανισμού σε όλο το μήκος και πλάτος της Παλαιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας».

Το μέγεθος της καταστροφής για την “κοσμόπολη” του Ελληνισμού της Ιωνίας ήταν ολοκληρωτικό, σηματοδοτώντας το τέλος της οργάνωσης του Ελληνισμού, από τις απαρχές του, κατά τη διάρκεια των κρητομυκηναϊκών χρόνων (1700-1070 π.χ.) έως τις αρχές του 20ο αιώνα (1922), σε πόλεις και κοινά. Αρκεί η αναδίφηση σε πρωτογενείς αρχειακές πηγές του Διπλωματικού και Ιστορικού αρχείου του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών (βλέπε “Μικρασιατική Καταστροφή. Καταθέσεις-Μαρτυρίες προσφύγων Σμύρνης”, Φάκελος 97, υποφάκελος 1, 1923), για να ξετυλιχθεί ολοζώντανη, η περιγραφή των θηριωδιών που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της πυρπόλησης της Σμύρνης από τις δυνάμεις του Κεμὰλ καταγράφοντας το μέγεθος της “Δάντειας” τραγωδίας.

Συγκλονιστικές καταθέσεις

Κατάθεσις αρ.213, Αρμενίου Αρχ. Τουριάν: «Η νυξ της φρίκης. Η κολοσσιαία αυτή πυρκαία υπεχρέωσε τους κατοίκους πανικόβλητους να τρέξουν προς την προκυμαίαν. Το θέαμα της προκυμαίας ήτο διαβολικώς αξιοθρήνητον όταν επλησίαζεν η πυρκαϊά προς το μέρος της προκυμαίας η θέσις των εκεί προσφύγων επεδεινούτο έτι περισσότερον, ευρίσκετε μεταξύ πυρός και θαλάσσης, και το εις την απελπιστικήν ταύτην κατάστασιν ευρισκόμενον πλήθος διέσχιζον Τούρκοι στρατιώται οπλισμένοι.

Λεηλασία, κλοπαί απέραντοι, και ακατανόμασται πράξεις ετέθησαν εις εφαρμογήν καθ’ όλην την γραμμήν κατά των πανικοβλήτων τούτων πληθυσμών, πολυάριθμοι εκ τούτων εγκατέλιπον παν ότι πολύτιμον ηδυνήθησαν να σώσουν εις χείρας των κεμαλικών. Πολλοί εξ απελπισίας ερρίφθησαν εις την θάλασσαν και κατέφυγον εις βασιλικά Ευρωπαϊκά πλοία, τα οποία δυστυχώς δεν τους εδέχθησαν. Παρουσιάζετο μια εικών κολάσεως την περιγραφήν της οποίας αφίνω εις αρμοδιωτέρους απ’ εμέ.

Προσθέσατε πυροβολισμόν Τούρκων ιππέων και άλλων στρατιωτών οίτινες ελευθέρως μετεχειρίζοντο την βούρδουλαν εναντίων των άοπλων προσφύγων και θα έχετε μιαν αμυδράν σκιαγραφίαν. […]. Την πρωίαν της Πέμπτης της 14ης Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η) ο κόλπος της Σμύρνης παρουσίαζε θέαμα τρομακτικόν, επί των κυμάτων έπλεον πτώματα πολυαρίθμων ανθρωπίνων πλασμάτων, ως να είχον ναυαγήσει ταυτοχρόνως πολλά πλοία. Υπήρχαν δε διάφοραι λέμβοι κατάμεστοι από πρόσφυγας επί της θαλάσσης, αναμένοντες σωτηρίαν. Ήρχισαν να καιώνται αι επί της προκυμαίας ευρισκόμεναι οικίαι».

Κατάθεσις αρ.215, Αζκόπ Δερέντς: «Την ημέραν της Πέμπτης 14ην Σ/ρίου η Σμύρνη επαρουσιάζεν ένα θέμα αξιοδάκρυτον. Η πυρκαϊά είχε φθάσει μέχρι των οικιών της προκυμαίας, ο δε κόλπος της Σμύρνης έγινε τάφος πολυάριθμων ανδρών και γυναικών των οποίων τα πτώματα έπλεον επί της επιφανείας της θαλάσσης. Ταυτοχρόνως επί της προκυμαίας διεδραματίζοντο τρομακτικαί σκηναί˙ το παιδομάζωμα ελάμβανε χώραν υπό των στρατιωτών. Εκατοντάδες τούτων μετεφέρεντο εις τον Στρατώνα και εξ αυτών όλοι υπέστησαν ακατανόμαστα βασανιστήρια, άλλοι εδολοφονήθησαν, και ουκ ολίγοι απελάθησαν εις το Εσωτερικόν».

Κατάθεσις αριθ. 127. Εκ της Εφημ. “Ελευθερία” της Κύπρου της 7/20 Σεπτεμβρίου 1922. Αφήγησις Άγγλου ιατρού: «Οι Τούρκοι οδηγούν τους κατοίκους εις τας Εκκλησίας, τα σχολεία και τα μεγάλα κτίρια και τους έλεγον. Μη φοβείσθαι θα σας δώσωμεν. Και αφού τους, συνήθροιζον εκεί, τους έκαιον κατά μάζας. Είδον Τούρκους Αξιωματικούς να οδηγούν μικρά παιδιά εις την πυράν και εις την σφαγήν. Και δεν έσφαζον και δεν έκαιον μόνο Έλληνας και Αρμενίους, αλλά και Άγγλους. Οι δρόμοι είχον υπερπληρωθή πτωμάτων. Το παν εκαίετο. Παντού ανεδίδετο η οσμή της καμένης ανθρώπινης σαρκός. Η προκυμαία απετέλει κατάμαυρον όγκον από τον συνωστιζόμενον κόσμον».

Οι προειδοποιήσεις Στεργιάδη 

Υπό το πρίσμα των ιστορικών γεγονότων του ξεριζωμού του Ελληνισμού της Ιωνίας, το ερώτημα που τίθεται προς διερεύνηση στις αμέσως επόμενες γραμμές συνδέεται με την ύπαρξη στρατηγικής για τη διαχείριση της ήττας της ελληνικής στρατιάς στη Μικρά Ασία, τον Αύγουστο του 1922. Εδραζόμενοι στις επισημάνσεις του ύπατου αρμοστή στη Σμύρνη, Αριστείδη Στεργιάδη, προς την αντιβενιζελική κυβέρνηση του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη και μελετώντας τα ιστορικά γεγονότα η απάντηση είναι αποφατική.

Αναλυτικότερα, με διαδοχικά του τηλεγραφήματα, (17/30 Αυγούστου 1922), ο Στεργιάδης επισημαίνει το ανοχύρωτο της πόλης, προειδοποιεί για τον αναφαινόμενο κίνδυνο ως προς την επιβίωση των ελληνικών πληθυσμών. Ζητούσε την άμεση λήψη πολιτικών και στρατιωτικών μέτρων για την σύμπτυξη αμυντικής γραμμής στη Σμύρνη, παράλληλα με τη διπλωματική κινητοποίηση των δυνάμεων της Αντάντ για την ανάσχεση των στρατιωτικών δυνάμεων του Κεμὰλ.

«…επαναλαμβάνω κατόπιν σημερινών πληροφοριών μου ότι θεωρώ κατάστασιν σοβαροτάτην εξελισσομένην προς καταστροφήν ραγδαίαν. Σμύρνη κινδυνεύει αιφνηδιασμού εκ Μαιάνδρου. Εχθρός προετοιμάζει εισβολή εκείθεν δια ελαφρού ιππικού… Ημέτεραι δυνάμεις τομέως τούτου ανίκανοι αντιτάξωσι καμμίαν αντίστασιν μέχρι πυλών Σμύρνης. Σμύρνη παραμένει εντελώς αφρούρητος. Ανάγκη καταπλεύση ενταύθα στόλος και στρατός ίνα ανακόψη αιφνηδιαστικόν τόλμημα και εξέγερσιν τουρκικού στοιχείου.

»Αντικειμενικός σκοπός εχθρού κατά Σμύρνης αποβλέπει εις δημιουργίαν καταστάσεως ταραχών, πανικού και αποσυνθέσεως υπηρεσιών βάσεως εφοδιασμού και σιδηροδρομικών συγκοινωνιών. Μόνη υπολειπομένη προσπάθεια είναι κατά την γνώμην μου να κρατήσωμεν στενήν περί την Σμύρνη γραμμήν των προ πολλού μελετηθείσαν αλλά ατυχώς μη ωχυρομένην και εκεί ανασυντασσόμενοι να προκαλέσωμεν επέμβασιν των Συμμάχων προς σωτηρίαν χριστιανικών πληθυσμών».

Ο Χατζανέστης καθησυχάζει

Το οξύμωρο, κατά τα γραφόμενα του Έλληνα αρμοστή, είναι η διαβεβαίωση του αρχιστράτηγου Χαντζανέστη ότι η διαμορφωθείσα κατάσταση στο θέατρο των επιχειρήσεων, τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο δεν ενέπνεε «μεγάλη ανησυχία». «…επίσημοι πληροφορίαι μου περί εξελισσομένης καταστάσεως μετώπου είναι ελάχιστοι πλην αορίστου βεβαιώσεως εκ μέρους αρχηγού ότι μεγάλη ανησυχία δεν φαίνεται δικαιολογημένη προς το παρόν»!

Πάραυτα, η μετανοεμβριανή (φιλοβασιλική) κυβέρνηση του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, θα ζητήσει από τον Στεργιάδη να προχωρήσει στη λήψη διοικητικών μέτρων για την παρεμπόδιση της καθόδου των ελληνικών πληθυσμών από τη ενδοχώρα προς τη Σμύρνη. Συγχρόνως, τίθεται σε εφαρμογή και η καθολική απαγόρευση της εξόδου των ελληνικών πληθυσμών από τη Μικρά Ασία, σύμφωνα με τον νόμο (2870/1922) περί διαβατηρίων, που ψηφίσθηκε στις 20 Ιουλίου του 1922 και προσέδιδε τη δυνατότητα αναχώρησης για την Ελλάδα μόνο σε κατόχους ελληνικού διαβατηρίου. Όπως αναφέρονταν σε τηλεγράφημα του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη προς τον Στεργιάδη (22.8/4.9.1922): «Εγκρίνεται εμποδισθώσι αναχωρήσωσι Έλληνες Μικρασιάται δι’ Ελλάδα ακόμα και όταν είναι εύποροι, δυνάμενοι αναχωρήσωσι με συνήθη ταχυδρομικά ατμόπλοια».

Ο πρίγκηπας Ανδρέας

Γενικότερα μιλώντας, για τις μετανοεμβριανές (φιλοβασιλικές) κυβερνήσεις, οι Έλληνες Μικρασιάτες ταυτίζονταν με τον βενιζελισμό, γεγονός που απέκλειε τη συνάντησή τους με τους φορείς του παλαιοκομματισμού (βασιλικοί-αντιβενιζελικοί, θρόνος). Αφενός γιατί δεν είχαν καμία “οργανική συνάφεια” (οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική κ.λπ.) μαζί τους, αφετέρου γιατί συνιστούσαν μια άμεση απειλή για την πολιτική τους επιβίωση. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο πρίγκηπας Ανδρέας, διοικητής του Β’ Σώματος Στρατού (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1921), σε επιστολή του στον Ιωάννη Μεταξά (19.12.1921):

«Ἀπαίσιοι πραγματικῶς εἶναι οἱ ἐδῶ Ἕλληνες, ἐκτὸς ἐλαχίστων. Ἐπικρατεῖ Βενιζελισμὸς ὀγκώδης καὶ κατὰ τὴν 15ην Δεκεμβρίου εἶχον κλείσει σχεδὸν ὅλα τὰ καταστήματα. Θὰ ἤξιζε πράγματι νὰ παραδώσωμεν τὴν Σμύρνην εἰς τὸν Κεμὰλ διὰ νὰ τοὺς πετσοκόψῃ ὅλους αὐτοὺς τοὺς ἀχρείους, οἱ ὁποῖοι φέρονται οὕτω κατόπιν τοῦ φοβεροῦ αἵματος ὅπερ ἐχύσαμεν ἐδῶ. Αἵματος τῆς Παλαιᾶς Ἑλλάδος δέ, διότι ὅλα τὰ παιδιὰ τῶν ὁπωσδήποτε καλυτέρων οἰκογενειῶν τῶν ἐνταύθα ὑπηρετοῦν εἰς τὴν Σμύρνην καὶ τὰ μετόπισθεν, ἀλλοίμονον δὲ ἂν ἓν οἱονδήποτε τμῆμα εὑρεθῇ σχηματισμένον μόνον ἀπὸ Μικρασιάτας καὶ ἐνώπιον τοῦ ἐχθροῦ».