Πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή – Οι δύο όψεις του Βενιζέλου

Όπως φαίνεται, το μέλλον των Ελλήνων στην Ανατολή, το ήξεραν καλύτερα οι ίδιοι οι Τούρκοι εθνικιστές από τους, ξεγελασμένους, νεοέλληνες ψηφοφόρους. Η επίσημη εφημερίδα του Κεμάλ στην Άγκυρα έγραφε στις 28 Οκτωβρίου 1920 για τις επερχόμενες ελληνικές εκλογές: «Οι ελληνικές εκλογές θα κρίνουν την τύχη του μικρασιατικού πολέμου. Πτώση του Βενιζέλου, σημαίνει και πτώση της Ελλάδας στη Μικρά Ασία».

Ταυτόχρονα, στις διαδηλώσεις των Τούρκων εθνικιστών στην Άγκυρα κυριαρχούσε το σύνθημα: «Μπιν γιασασίν Μουσταφά Κεμάλ/ Γιασασίν Κωνσταντίνος/ Καχρολσούν Bενιζέλος», δηλαδή: «Πολύ ζήτω στον Μουσταφά Κεμάλ/ Ζήτω στον Κωνσταντίνο/ Κατάρα στον Βενιζέλο».

Η απόφαση για τις μοιραίες εκλογές ήταν η πολυπαραγοντική απόφαση του Βενιζέλου, να καταφύγει σε αυτές μετά το θρίαμβο της υπογραφής της Συνθήκης των Σεβρών. Σίγουρα η δολοφονική απόπειρα τον επηρέασε, όπως και η ερήμην του δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη, από τους δικούς του παρακρατικούς. Ήξερε ότι χρειαζόταν μια νέα λαϊκή εντολή για να υλοποιήσει οριστικά επί του εδάφους τις κατακτήσεις και κυρίως την ενσωμάτωση του Σαντζακίου Σμύρνης στην Ελλάδα.

Η προσωπική μου γνώμη πλέον είναι, ότι ο Βενιζέλος πίστευε ακράδαντα ότι θα κερδίσει τις εκλογές. Ένας λόγος ήταν ότι οι φανατικοί αντιβενιζελικοί του αντίπαλοι είχαν ήδη φύγει εκτός Ελλάδος, από το 1917. Επιπλέον, ο βασιλιάς Αλέξανδρος, γιος του έκπτωτου Κωνσταντίνου, συμμεριζόταν το όραμα του Βενιζέλου.

Εκλογές και Μικρασιατική Καταστροφή

Κάτω από κανονικές συνθήκες τίποτα δεν απειλούσε την εκλογική επικράτηση του Βενιζέλου. Όμως λίγο καιρό πριν τις εκλογές, ο Αλέξανδρος πέθανε στα 27 του από μόλυνση, μετά από δάγκωμα ενός πιθήκου. Η συνέχεια είναι γνωστή… Στη Μικρασιατική μας περιπέτεια, έγινε ιδιαίτερα αντιληπτή η ευαισθησία των μη γραμμικών συστημάτων στις, ακόμα και μικρές, μεταβολές.

Να σημειώσουμε ότι την κατάταξη του Μικρασιατικού, στα μη γραμμικά συστήματα την οφείλουμε στους όρους που το Σαντζάκιο Σμύρνης παραδόθηκε με τη Συνθήκη των Σεβρών στην ελληνική διοίκηση ως συμμαχική εποπτεία. Με το πολύ μεγάλο μεσοδιάστημα της μεταβατικής περιόδου των πέντε ετών για την πιθανή ένωση με την Ελλάδα.

Το σύστημα θα ήταν γραμμικό εάν εξαρχής το Σαντζάκιο Σμύρνης είχε αποδοθεί στην Ελλάδα, όπως έγινε με την Ανατολική Θράκη. Αυτό όμως δεν συνέβη γιατί λόγω του Εθνικού Διχασμού του 1915 και της επικράτησης των φιλογερμανών στην μοναρχική Αθήνα, η συμμετοχή της Ελλάς στο Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων, αναβλήθηκε για δυο ολόκληρα κρίσιμα χρόνια και το κενό το κάλυψαν οι Ιταλοί.

Στην εξέλιξη της Μικρασιατικής Εκστρατείας μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 έχουμε μια εξαιρετική εφαρμογή της Θεωρία του Χάους (Chaos Theory), η οποία έγινε ευρύτερη γνωστή με την έκφραση “το φαινόμενο της πεταλούδας” (το τίναγμα των φτερών μιας πεταλούδας στο Πεκίνο μπορεί να προκαλέσει καταιγίδα στη Νέα Υόρκη), που εκφράζουν το φαινόμενο της ευαισθησίας των μη γραμμικών συστημάτων.

Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου οι εξορισμένοι μοναρχικοί επανέρχονται δριμύτατοι επιζητώντας εκδίκηση και επαναφορά του Κωνσταντίνου στο θρόνο. Κέρδισαν με λαϊκίστικα-τοπικιστικά συνθήματα, χωρίς καμιά άποψη για την Μικρά Ασία και τον Πόντο. Με μια άτυπη συμμαχία με το νεαρό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΕΚΕ), καταφέρνουν να πείσουν κυρίως την πλειονότητα των μοναρχικών κατοίκων της λεγόμενης Παλαιάς Ελλάδας, όπως και τις εθνικές μειονότητες των Νέων Χωρών, Τούρκους, Βούλγαρους, Εβραίους.

Η κυνική διπλωματία του Βενιζέλου

Η διαχείριση του Μικρασιατικού πολέμου στη συνέχεια ήταν γεμάτη διπλωματικά και στρατιωτικά λάθη. Ήξεραν πολύ καλά οι κεμαλιστές τι θα γινόταν όταν φώναζαν: «Μπινγιασασίν Μουσταφά Κεμάλ/ Γιασασίν Κωνσταντίνος/ Καχρολσούν Bενιζέλος». Η υπενθύμιση της Vakit, έγινε με αφορμή μια ανταπόκριση για τις μαζικές κινητοποιήσεις των προσφύγων στην Αθήνα, κατά της υπογραφής του ελληνοτουρκικού Συμφώνου Φιλίας και Συνεργασίας που υπεγράφη στην Άγκυρα.

Παραχωρούσε οριστικά και αμετάκλητα όλες τις ελληνικές περιουσίες στο τουρκικό κράτος και τις ελλαδικές μουσουλμανικές στο ελληνικό αντίστοιχα (1/10 η διαφορά των δύο περιουσιών). Έκλεινε έτσι οριστικά, όχι μόνο η πόρτα της επιστροφής των προσφύγων στα σπίτια τους, αλλά και της αποζημίωσης με βάση το αληθινό μέγεθος των περιουσιών. Ο Βενιζέλος του 1930 ελάχιστη σχέση είχε με τον Βενιζέλο του 1915 ή του 1919, δηλαδή με τον οραματικό ηγέτη που εξέφραζε την εθνική ολοκλήρωση. Ήταν πλέον ένας τυπικός και αρκετά κυνικός εκφραστής των κρατικών συμφερόντων.

Ο Βενιζέλος προβαίνει σε μια πράξη κυνικής διπλωματίας, ως ένας κυβερνήτης μιας χώρας που προσπαθεί να κλείσει κάποια μέτωπα, μιας και οι νέες απειλές προέρχονται από τον Βορρά και τη Δύση. Στο Βορρά υπάρχει ο βουλγαρικός αλυτρωτισμός, που δεν μπορεί να χωνέψει την απώλεια της Δυτικής Θράκης το 1918, που την αποκόπτει από το Αιγαίο.

Επίσης υπάρχει και ο επιθετικός ιταλικός φασισμός που ήδη προσπαθεί να μετατρέψει την Αλβανία σε προτεκτοράτο του, έχοντας δηλωμένες ξεκάθαρα ιμπεριαλιστικές προθέσεις κατά των Ιονίων νήσων και της Δυτικής Ελλάδας. Στο σημείο αυτό φαίνονται οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής, με την προσφυγοποίηση ενός κάποτε ακμαίου Ελληνισμού. Είχε ιδιαίτερα δικά του συμφέροντα και η νέα του κατάσταση δεν συμβαδίζει με τα συμφέροντα του ομοεθνούς κράτους, όπου κατάληξε εξαθλιωμένος πρόσφυγας.

Η μοιραία Συμφωνία της Άγκυρας

Στο πλαίσιο αυτής της ομαλοποίησης και του εξευμενισμού της νέας τουρκικής ηγεσίας, ερμηνεύεται η υπερβολική πρόταση του Ελευθερίου Βενιζέλου για Νόμπελ Ειρήνης στον Μουσταφά Κεμάλ, που δέκα χρόνια πριν είχε γιορτάσει την ανέλπιστη νίκη του, πνίγοντας κυριολεκτικά στο αίμα τα ιωνικά παράλια. Αυτή την πολιτική εξευμενισμού, με κάποια επιπλέον δόση ιδεολογικής συμφωνίας, θα την συνεχίσει ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος θα χαρίσει την οικία όπου υποτίθεται ότι γεννήθηκε ο νέος Τούρκος ηγέτης Μουσταφά Κεμάλ, μετονομάζοντας την Οδό Αποστόλου Παύλου, σε Οδό Κεμάλ Ατατούρκ.

Η Συμφωνία της Άγκυρας υπήρξε μοιραία σε πολιτικό επίπεδο και για τον ίδιο τον Βενιζέλο και για την Ελλάδα. Μια κρίσιμη μάζα απογοητευμένων προσφύγων τον εγκατέλειψε προς την Αριστερά. Έτσι έχασε τις εκλογές του 1932 και του 1933 και στην εξουσία επανήλθε η ρεβανσιστική βασιλόφρων Δεξιά με τον Παναγή Τσαλδάρη.

Οι βασιλόφρονες επανάφεραν την μοναρχία και τον Γεώργιο Β’ στο θρόνο, ο οποίος με τη σειρά του ανέθεσε στον πιστότερο υπηρέτη του, τον Ιωάννη Μεταξά, την εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού καθεστώτος. Δηλαδή τη δημιουργία μιας φασιστικής διακυβέρνησης κατά το ιταλικό και γερμανικό πρότυπο του Μεσοπολέμου, που θα είχε όμως έναν φιλοβρετανικό προσανατολισμό.

*Δημοσιεύτηκε στο ένθετο βιβλίο στην εφημερίδα “Documento” (11 Οκτωβρίου 2020) για την συγκρότηση της σύγχρονης Τουρκίας, υπό τον τίτλο “Η μυστική Τουρκία: Εθνογένεση μέσα από εθνοκαθάρσεις”.