Προπαγάνδα: Εμβληματικά πρόσωπα και ιδρύματα

Με όργανο τις μυστικές υπηρεσίες, οι ηγετικές ομάδες ισχύος συστηματικά διαμορφώνουν την κοινωνική συνείδηση, σύμφωνα με τις επιλογές τους. Ακόμα και οι πλέον κυνικές υποθέσεις για τα κατασκευασμένα πολιτιστικά προϊόντα παραμένουν επιφανειακές και δεν αποκαλύπτουν με σαφήνεια τα αθέατα συστήματα επιρροής, αν και η αναγνώριση της χειραγώγησης αποτελεί το πρώτο βήμα για την ανάκτηση της ελευθερίας των επιλογών και της επανόδου στην βουλησιοκρατία.

Η Αρχιτεκτονική της Δομής Ελέγχου: Το 2012 το Facebook σχεδιάζει και υλοποιεί ένα μυστικό πείραμα σε 689.000 χρήστες, χειραγωγώντας την ροή δεδομένων για να μελετήσει το πώς οι μεταβολές στο περιεχόμενο επηρεάζουν τα συναισθήματά τους. Το απαρχαιωμένο πλέον με βάση τις σύγχρονες εξελίξεις πείραμα, αποτελεί μία πρώτη ένδειξη των επερχόμενων καινοτομιών και το 2024 οι αλγόριθμοι δεν αξιοποιούνται μόνον για την διαμόρφωση συναισθημάτων, αλλά και για την εδραίωση συγκεκριμένων πεποιθήσεων.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν πλέον την δυνατότητα να προβλέπουν και να τροποποιούν την ανθρώπινη συμπεριφορά σε πραγματικό χρόνο, ενώ οι υπηρεσίες ροής ψυχαγωγικού περιεχομένου σχηματοποιούν την πολιτιστικής υφής κατανάλωση και τα ψηφιακά συστήματα συναλλαγών καταγράφουν κάθε συναλλαγή, με συνέπεια η αρχική απλή συναισθηματική χειραγώγηση να μετατρέπεται σε ένα συγκροτημένο σύστημα ελέγχου συνειδήσεων.

Μηχανισμοί πολιτιστικού ελέγχου

Η δυνατότητα της διαμόρφωσης αντιλήψεων δεν προκύπτει εν μία νυκτί, από την στιγμή που οι μηχανισμοί πολιτιστικού ελέγχου δημιουργούνται σταδιακά επί έναν και πλέον αιώνα, εξελισσόμενοι από τα φυσικά μονοπώλια του Thomas Edison, στις σύγχρονες αθέατες ψηφιακές αλυσίδες. Για να κατανοηθεί το πως οι σύγχρονες κοινωνίες στην Δύση καταλήγουν σε έναν αλγοριθμικής υφής έλεγχο συνειδήσεων και κυρίως το πως να τον αποτρέψουν, απαιτείται μία ιστορική αναδρομή με αφετηρία τα πρώτα δείγματα εδραίωσης συστημάτων της συγκεκριμένης μορφής και την σκόπιμα σχεδιασμένη αρχιτεκτονική ελέγχου, που οδηγεί στην διαμόρφωσή τους.

Η ψυχολογική χειραγώγηση που αποκαλύπτει το πείραμα του Facebook το 2012, κρίνεται ίσως σχετικά σύγχρονο, αλλά οι πηγές του φθάνουν στην πρώιμη εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Μάλιστα ο Edison αποτελεί έναν από τους πρώτους αρχιτέκτονες, αφού με την ίδρυση της Motion Picture Patents Company το 1908, θεμελιώνει το βασικό πλαίσιο για έναν και πλέον αιώνα άσκησης συστηματικής επιρροής.

Με την ίδρυση της εταιρείας του, ο Edison δεν δημιουργεί απλώς ένα μονοπώλιο, αλλά ένα σύστημα, χάρη στο οποίο, πέντε βασικοί μηχανισμοί παρέχουν την δυνατότητα ελέγχου της πληροφόρησης και διαμόρφωσης συνειδήσεων. Πρόκειται για τον έλεγχο των υποδομών (κινηματογραφικός εξοπλισμός), του δικτύου διανομής (αίθουσες), του νομικού πλαισίου (ευρεσιτεχνίες), της χρηματοοικονομικής πίεσης (εκμηδενισμός ανταγωνιστών) και του νομικού καθορισμού (εγκεκριμένο έναντι μη εγκεκριμένου). Οι ίδιοι μηχανισμοί εξελίσσονται και επαναλαμβάνονται στην λειτουργία εταιρειών ανά εποχή, για να μεταβληθούν σε εξαιρετικά περίπλοκα εργαλεία μηχανικής διαμόρφωσης συνειδήσεων και ελέγχου των ορίων της ενδεχόμενης διανόησης και έκφρασης.

Πάντως ο Edison έχει μακρύ παρελθόν στο πεδίο της διαμόρφωσης συνειδήσεων, όταν στα τέλη του ΧΙΧ αιώνα, συντάσσεται με αμερικανικές εφημερίδες που αξιοποιούν στο έπακρο την αρχική συμπάθεια των απλών πολιτών στον αγώνα των Κουβανών που επαναστατούν κατά των Ισπανών, για να προχωρήσουν σε μία πρωτοφανή εκστρατεία παραπληροφόρησης και χειραγώγησης της κοινής γνώμης.

Οι ανταποκρίσεις παύουν να βασίζονται σε αυτόπτες μάρτυρες και αναπαράγουν μελοδραματικά αφηγήσεις τρίτων προσώπων που συχνά καθοδηγούνται από τους διερμηνείς των επαναστατών. Μικρά επεισόδια μεταξύ ομάδων ενόπλων Κουβανών και ισπανικών αρχών αστυνόμευσης μετατρέπονται σε μεγαλειώδεις μάχες, ενώ οι δυνάμεις κατοχής καταγγέλλονται συνεχώς για την απάνθρωπη συμπεριφορά τους, με προμετωπίδα φρικαλέους βασανισμούς-λεηλασίες και βιασμούς.

Στα δημοσιεύματα περιγράφονται με ανατριχιαστικό τρόπο σωροί άταφων νεκρών, που καταλήγουν θύματα αντιποίνων ή αναπαράγονται ανεξέλεγκτα θλιβερές ιστορίες για απροστάτευτα γυναικόπαιδα. Εικονογραφήσεις γυμνών γυναικών που υποβάλλονται σε σωματική έρευνα από Ισπανούς αστυνομικούς σε αμερικανικά πλοία που φθάνουν στην Κούβα, παρουσιάζονται συχνά στα αμερικανικά πρωτοσέλιδα, εξοργίζοντας τους αναγνώστες.

Όμως, το αποκορύφωμα έρχεται με μία βωβή ταινία μικρού μήκους που έχει κινηματογραφηθεί στα εργαστήρια του Thomas Edison στο New Jersey. Στην ταινία εμφανίζονται Ισπανοί στρατιώτες να εκτελούν αμάχους και προβάλλεται προκαλώντας φρίκη, αν και καταγγέλλεται από ελάχιστους δημοσιογράφους για το θράσος της πλαστογραφίας. Εκτός όμως από τις κινηματογραφημένες στο New Jersey σύντομες σκηνές με κυρίαρχο θέμα τις ισπανικές θηριωδίες στην Κούβα, ο Edison κινηματογραφεί ακόμα 6 μικρής διάρκειας σκηνές για ανάλογα γεγονότα στις Φιλιππίνες. Στις ταινίες αυτές χρησιμοποιεί Αφροαμερικανούς με κατάλληλο σωματότυπο, ώστε να θυμίζουν στους θεατές τα χαρακτηριστικά των Φιλιππινέζων.

Η πλειοψηφία των αμερικανικών εφημερίδων χαρακτηρίζεται τότε με την έκφραση κίτρινος τύπος, έναν νέο όρο που επινοεί σε στιγμές οργής ο Erwin Wardman, εκδότης της NEW YORK PRESS, μίας εφημερίδας ιδιαίτερα αγαπητής στους φιλολογικούς κύκλους. Η συγκεκριμένη όμως τακτική προετοιμάζει ψυχολογικά τους παραδοσιακά ουδετερόφιλους Αμερικανούς για μία μεγάλης κλίμακας σύγκρουση με την Ισπανία με αφορμή την Κούβα.

Κυρίαρχο στοιχείο της εκστρατείας χειραγώγησης της κοινής γνώμης αποτελεί η αλληλεξάρτηση σκέψης, λόγου και εικόνας με την τελευταία να αναδεικνύεται στο αποτελεσματικότερο όπλο της εποχής μας. Η μέθοδος καθιστά προφανές για τους ειδικούς ότι η γλώσσα και ο χειρισμός της δεν αποτελεί το απόλυτο μέσον για την αποκάλυψη της πραγματικότητας και ειδικά όταν η τελευταία παραμένει για τους περισσότερους άγνωστη και απροσπέλαστη. Η ποικιλία της δεν ανακλά μόνον το πλήθος των ήχων και συμβόλων γραφής, αλλά και τρόπους αντιμετώπισης και παρουσίασης του κόσμου, ανάλογα με τα συμφέροντα που καλείται κατά περίπτωση να εκπροσωπήσει-εξυπηρετήσει.

Άνοδος του Θεσμικού Ελέγχου

Την εποχή που ο Edison εδραιώνει τελικά τον έλεγχό του στα οπτικά μέσα λήψης και αναπαραγωγής, σχηματίζεται ταχύτατα ένα ευρύτερο σύστημα θεσμικής ισχύος, με τις αρχές του ΧΧ αιώνα να αποτελούν μάρτυρες μίας άνευ προηγουμένου σύγκλισης συγκεντρωτικών ελέγχων σε πολλά και διαφορετικά πεδία. Όταν το 1915 η αντιμονοπωλιακή νομοθεσία διαλύει την κυριαρχία του διάσημου εφευρέτη, ο έλεγχος απλώς μετατοπίζεται από το μονοπώλιο των ευρεσιτεχνιών του σε έναν μικρό αριθμό εταιρειών παραγωγής κινηματογραφικών ταινιών.

Αν και φαινομενικά η διάλυση προάγει τον ανταγωνισμό, στην πραγματικότητα συγκεντρώνει την ισχύ της βιομηχανίας του θεάματος σε μία ολιγαρχία εταιρειών, που αποκτά την δυνατότητα να ασκεί περισσότερο αποτελεσματικά και κυρίως αθέατα τον συντονισμό του ελέγχου του περιεχομένου και των μηνυμάτων – πρότυπο που πρόκειται να επαναληφθεί και σε άλλες μελλοντικές αντιμονοπωλιακές δράσεις.

Σε παράλληλη τροχιά κινείται εκείνη την περίοδο και ο γνωστός Basil Zaharoff, που τελειοποιεί την τεχνική των αποκαλούμενων από τις μυστικές υπηρεσίες δεκαετίες αργότερα ενεργητικών μέτρων (active measures), δηλαδή τις στοχευμένες επιχειρήσεις πολιτικών επιθέσεων με σκοπό να επηρεάζει την εξέλιξη γεγονότων σε συνδυασμό με την συλλογή πληροφοριών για την αξιόπιστη εκτίμηση πολιτικών καταστάσεων.

Ταυτόχρονα, αναβαθμίζει κατακόρυφα την αποκαλούμενη στην σύγχρονη εποχή τεχνική διαχείρισης αντιλήψεων (perceptions management techniques), δηλαδή τις ενέργειες για την διάχυση ή αντιμετώπιση συγκεκριμένων πληροφοριών και στοιχείων. Με την συγκεκριμένη τακτική επηρεάζει τα αισθήματα του κοινού, τα κίνητρά του και την αντικειμενική λογική του, αλλά στρέφει και συστήματα πληροφοριών και τα στελέχη τους σε κατευθύνσεις που επηρεάζουν τις επίσημες εκτιμήσεις τους, προκαλώντας συμπεριφορές και επίσημες αντιδράσεις προς όφελός του.

Αξιοποιεί και την προβολή αλήθειας, δηλαδή την μεγιστοποιημένη προβολή μίας όψης της πραγματικότητας σε συνδυασμό με κινήσεις για την ασφάλεια των επιχειρήσεών του και μέτρα κάλυψής τους, που συνοδεύονται με ενέργειες παραπλάνησης, παραπληροφόρησης και ψυχολογικού πολέμου. Στην σύγχρονη εποχή, η τεχνική διαχείρισης αντιλήψεων (perceptions management techniques), όπως και η προβολή αλήθειας αξιοποιούνται μεθοδικά και εξαντλητικά από τις διαφημιστικές εταιρείες για την προβολή και προώθηση πωλήσεων διαφόρων προϊόντων.

Το 1934 ψηφίζεται ο Κώδικας Κινηματογραφικών Παραγωγών, γνωστός και ως Κώδικας Hays, που πιστοποιεί πως ο πανικός της ηθικής έχει την απαιτούμενη δυναμική για να δικαιολογήσει συστηματικό έλεγχο του περιεχομένου των κινηματογραφικών ταινιών. Όπως ο Edison προσπαθεί να ελέγξει την διανομή κινηματογραφικών ταινιών, ο Κώδικας Hays ορίζει το τι επιτρέπεται να προβληθεί στην μεγάλη οθόνη, εδραιώνοντας πρότυπα για την χειραγώγηση μίας οπτικοακουστικής αφήγησης, που υιοθετούνται και στην ψηφιακή εποχή.

Τα πρότυπα του Edison

Τα πρότυπα του Edison πάντως για τον έλεγχο των οπτικοακουστικών μέσων μιμούνται και άλλοι σε διάφορους τομείς, με τον γνωστό John D. Rockefeller να ακολουθεί πανομοιότυπες τεχνικές στο πεδίο των φαρμάκων και της υγείας. Φροντίζει να αποκτήσει τον έλεγχο υποδομών (ιατρικές σχολές), δικτύων διανομής (νοσοκομεία και κλινικές), χρηματοοικονομικών μοχλών (στρατηγικές επενδύσεις) και θεσμοθέτησης νομικών πλαισίων (“επιστημονική” ιατρική έναντι εναλλακτικών σχολών, όπως η ομοιοπαθητική).

Η στρατηγική του δεν αποσκοπεί απλώς στην εξουδετέρωση του ανταγωνισμού, αλλά ευρύτερα στον έλεγχο του ότι συγκροτεί την νομιμοποιημένη γνώση στην ιατρική. Στα συγκεκριμένα πλαίσια το κέντρο βάρους της στρατηγικής του αφορά τα φάρμακα, περιθωριοποιώντας την προληπτική και την ολιστική ιατρική, ώστε να ευθυγραμμίσει τις θεραπείες με τα επιχειρηματικά του συμφέροντα ειδικά στην χημική βιομηχανία, που αποτελεί βασικό προμηθευτή πρώτων υλών για πάμπολλα από τα φάρμακα που προωθούνται στην αγορά. Η προώθηση κατά συνέπεια των φαρμακευτικών θεραπευτικών αγωγών, εδραιώνει ένα σύστημα στο οποίο οι χημικές ουσίες εξελίσσονται στην κυρίαρχη μέθοδο αντιμετώπισης προβλημάτων υγείας.

Οπωσδήποτε δεν πρόκειται για απλή σύμπτωση των σχεδόν ταυτοτικών ενεργειών του Edison και του Rockefeller, από την στιγμή που από τις αρχές του ΧΧ αιώνα παρατηρείται ένας άνευ προηγουμένου συγκεντρωτισμός σε πρώην διακριτά και σαφώς διαχωρισμένα πεδία – στην ιατρική, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στην παιδεία, στην χρηματοοικονομία, στην ψυχαγωγία και στην επιστημονική έρευνα που λειτουργεί με εκπληκτικό συντονισμό. Τα άλλοτε αδιαπέραστα όρια μεταξύ θεσμικών φορέων, ιδιωτικών βιομηχανικών ομίλων και οργανισμών του δημοσίου υπόκεινται σε φαινόμενα διαπίδυσης, με μεγάλα ιδρύματα να διαδραματίζουν κυρίαρχη δράση στην συγκεκριμένη σύγκλιση.

Ο ρόλος των ιδρυμάτων

Ειδικότερα τα Ιδρύματα Rockefeller και Ford που εμφανίζονται με την ιδιότητα των φιλανθρωπικών φορέων, διαμορφώνουν με εξαιρετική αποτελεσματικότητα τις προτεραιότητες στην ακαδημαϊκή έρευνα και στην μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών. Μέσω στρατηγικών χορηγιών και θεσμικής υποστήριξης, εδραιώνουν και συντηρούν τα εγκεκριμένα πλαίσια για την κατανόηση κατά το δοκούν της κοινωνίας. Η προεπιλογή των ερευνών που χρηματοδοτούνται και των ιδεών που δέχονται θεσμική υποστήριξη, μετατρέπει τα συγκεκριμένα ιδρύματα σε πανίσχυρους θεματοφύλακες της αποδεκτής γνώσης, επεκτείνοντας το ιατρικό πρότυπο του Rockefeller στην ευρύτερη σφαίρα της διανόησης.

Η άνευ προηγουμένου διοικητική πλέον ευθυγράμμιση, αντιπροσωπεύει μία εξέλιξη που υπερβαίνει τον απλό συντονισμό, από την στιγμή που εδραιώνει διαπλεκόμενα συστήματα για τον έλεγχο της φυσικής πραγματικότητας και της κοινωνικής συνείδησης. Από τον έλεγχο του Edison στα οπτικοακουστικά μέσα, στον ορισμό του Rockefeller για την ιατρική γνώση, έως την Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα και τον νομισματική χαλιναγώγηση, κάθε τμήμα συνεισφέρει σε μία συγκροτημένη αρχιτεκτονική δομή κοινωνικού ελέγχου.

Το κυρίαρχο στοιχείο που συμβάλλει στην αδιόρατη διεισδυτικότητά της, πηγάζει από τον απαράμιλλο τρόπο παρουσίασής της, όπου κάθε διάβρωση της αυτονομίας χαρακτηρίζεται πρόοδος και κάθε περιοριστικό μέτρο προστασία, σχηματοποιώντας με την μορφή της ασφαλούς διαβίωσης την άσκηση ελέγχου. Η κοινή γνώμη όχι μόνον αποδέχεται, αλλά ασπάζεται τις συγκεκριμένες μεταβολές, χωρίς να κατανοεί ότι οι επιλογές, οι πεποιθήσεις και η αντίληψη της πραγματικότητας σχεδιάζονται προσεκτικά από μηχανισμούς, που κρίνονται άξιοι εμπιστοσύνης.

Η ισχύς της σύγκλισης των συγκεκριμένων διαπλεκόμενων συστημάτων ανακλάται σε μεγάλη κλίμακα στην αναδιαμόρφωση της θέσης των ΗΠΑ σε παγκόσμιο επίπεδο, με την ανάδυση του αμερικανικού “απομονωτισμού” που αποδεικνύεται κυρίαρχο στοιχείο διαμόρφωσης της κοινωνικής συνείδησης. Ενώ η χώρα προβάλλει την ισχύ της στα τραπεζικά δίκτυα, στην διεθνή επέκταση των εταιρικών της ομίλων, στην διπλωματία των κανονιοφόρων, η συγκεκριμένη εικόνα αναπροσαρμόζεται και προωθείται με απαράμιλλη δεξιοτεχνία στο ανύποπτο κοινό. Η παγίωση της εδραιωμένης απόφασης των ΗΠΑ να αποχωρήσουν από την διεθνή σκηνή, επιτρέπει στους οπαδούς των στρατιωτικών παρεμβάσεων στο εξωτερικό να εμφανίζονται με την μορφή απρόθυμων εκσυγχρονιστών, καθοδηγώντας ένα υπερβολικά ίσως διστακτικό έθνος να αναλάβει τις ευθύνες του στην διεθνή κονίστρα.

Παράλληλα, η σχεδόν ταυτόχρονη εξαγορά από τον J. P. Morgan των μεγάλων εθνικής κυκλοφορίας εφημερίδων το 1917, που του προσφέρει τον έλεγχο του 25% του αμερικανικού τύπου, ενισχύει το πλαίσιο της ιδεολογίας του αμερικανικού εκσυγχρονισμού. Οι ενέργειές του δεν αφορούν μόνον το κέρδος, αλλά την δημιουργία ενός μηχανισμού διαχείρισης της κοινωνικής συνείδησης, ώστε να προετοιμασθεί για τις επερχόμενες συγκρούσεις που σχεδιάζει η ανώτατη τάξη της χώρας και η ηγεσία της.