“Η Σμύρνη μάνα καίγεται…” – 109 συγκλονιστικές φωτό από την Καταστροφή

Για τη Μικρασιατική Καταστροφή, ακόμα και η πλούσια ελληνική γλώσσα αποδεικνύεται φτωχή για να αποδώσει το μέγεθος της ανθρώπινης και εθνικής συμφοράς. Η γενοκτονία και ο ξεριζωμός του Μικρασιατικού Ελληνισμού, με κορυφαία στιγμή την τραγωδία στη Σμύρνη, είναι η μεγαλύτερη τραγωδία που βίωσε ποτέ ο τόπος και οι πληγές της ακόμα δεν έχουν κλείσει.

Τέτοιες μέρες, το 1922, το όνειρο της “Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών”, που είχε διαρκέσει μόλις 39 μήνες, θα γινόταν εφιάλτης. Η καταστροφή της Σμύρνης θα σήμαινε και το τέλος του Ελληνισμού της Μικρασίας. Ένα τέλος, που πολλοί το έβλεπαν και ελάχιστοι έκαναν κάτι για να το αποτρέψουν. Ένα τέλος, που ακόμα κι αν δεν μπορούσε να αποφευχθεί, θα μπορούσε να μην σφραγιστεί με τον αφανισμό της Σμύρνης και των κατοίκων της! Ένα τέλος, για το οποίο οι ευθύνες είχαν ονοματεπώνυμα, αλλά δεν αποδόθηκαν σε όλους…

Η ειρωνεία της ιστορίας τα έφερε έτσι, ώστε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που διπλασίασε την Ελλάδα, απελευθέρωσε τη Σμύρνη και θριάμβευσε με τη Συνθήκη των Σεβρών, να είναι και αυτός που άνοιξε το κουτί της Πανδώρας με τις μη αναγκαίες εκλογές του 1920. Τις έχασε από ένα λαό, που ξέχασε σε μια νύχτα τη βενιζέλειο εθνική εποποιία. Αλλά και από ένα λαό εξουθενωμένο, μετά από μία δεκαετία πολέμων, που πίστεψε τις υποσχέσεις των βασιλικών για επιστροφή των στρατευμάτων στην πατρίδα.

Οι υποσχέσεις, όμως, έμειναν στις καλένδες. Η Μικρασιατική Εκστρατεία όχι μόνο συνεχίστηκε, αλλά σχεδιαζόταν μέχρι και η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Οι άφρονες αυτές επιλογές, σε συνδυασμό και με την ανερμάτιστη πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, έγειραν την πλάστιγγα της ιστορίας εις βάρος της Ελλάδας.

Στο μεταξύ, η επιστροφή τού ανίκανου και επικίνδυνου, όπως αποδείχτηκε, για τη χώρα Βασιλιά Κωνσταντίνου, έδωσε το πρόσχημα στους συμμάχους να επαναχαράξουν τη στρατηγική τους στην ευρύτερη περιοχή (κυρίως λόγω των πετρελαίων της Μοσούλης, όπως και σήμερα) και να στραφούν προς τον Κεμάλ, ο οποίος και δεν άφησε την ευκαιρία να πάει χαμένη. Με αποκομμένο τον ελληνικό στρατό στα βάθη της Μικρασίας και με ανοχύρωτες τις πόλεις, ήταν απλά θέμα χρόνου να μπουν οι Νεότουρκοι και στη Σμύρνη. Και όταν μπήκαν, τα όσα επακολούθησαν δεν μπορούσε να τα χωρέσει ο ανθρώπινος νους…

Η προσφορά των Χόρτον-Πάουελ

Ο τότε Αμερικάνος πρόξενος στη Σμύρνη Τζορτζ Χόρτον είχε γράψει: «Αισθάνθηκα μεγάλη ντροπή πως ανήκω στο ανθρώπινο γένος»! Αυτός ο ιδεαλιστής, ουμανιστής και φιλέλληνας διπλωμάτης με άξιους συμπαραστάτες τον πάστορα Έισα Τζένινγκς και τον κυβερνήτη του αμερικανικού αντιτορπιλικού “Έντσαλ” Χάλσεϊ Πάουελ έγραψαν μια φωτεινή σελίδα ανάμεσα σ’ εκείνες τις μαύρες  σελίδες της ιστορίας.

Μαζί και με την τρίτη σύζυγο του Χόρτον Κατερίνα Σακοπούλου φυγάδευσαν εκατοντάδες Έλληνες, δίνοντάς τους αμερικανικά διαβατήρια ή πιστοποιητικά πως εργάζονταν στο αμερικανικό προξενείο και ναυλώνοντας πλοία για τη μεταφορά τους στον Πειραιά. Δεν είχαν ακολουθήσει, όμως, τη ρητή συμμαχική εντολή της «αυστηράς ουδετερότητας».

Έτσι, επιστρέφοντας στις ΗΠΑ, η καριέρα του Χόρτον στο διπλωματικό σώμα έληξε άδοξα, ενώ η συνεισφορά του Πάουελ αναγνωρίστηκε χρόνια αργότερα. Είναι χαρακτηριστικό το ότι η έκθεσή του προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ για τις βαρβαρότητες των Τούρκων κατά των χριστιανών δόθηκε στη δημοσιότητα 47 χρόνια μετά, το 1969!

Ο ρόλος των Χρυσόστομου και Στεργιάδη

Δύο, ακόμα, πρόσωπα πρωταγωνίστησαν εκείνα τα ταραγμένα χρόνια στην πολύπαθη Σμύρνη. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος και ο Ύπατος Αρμοστής Αριστείδης Στεργιάδης. Βενιζελικοί και οι δύο, αλλά με εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις και συμπεριφορές. Ο Χρυσόστομος αρνήθηκε να εγκαταλείψει την πόλη και το ποίμνιό του και ο φανατισμένος τουρκικός όχλος τον λιντσάρισε, τον σφαγίασε, τον διαμέλισε και στο τέλος κρέμασε ό,τι είχε απομείνει από το άψυχο κορμί του!

Λίγες μέρες πριν, είχε προλάβει να γράψει προς τον Βενιζέλο: «Ο Ελληνισμός τής Μικράς Ασίας, το Ελληνικό Κράτος, αλλά και σύμπαν το Ελληνικό Έθνος κατεβαίνει πλέον εις τον Άδη… Της αφαντάστου ταύτης καταστροφής βεβαίως αίτιοι είναι οι πολιτικοί και προσωπικοί σας εχθροί, πλην και Υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης βάρος».

Ο Στεργιάδης υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Αν και έφερε εις πέρας το δύσκολο έργο της διοικητικής και στρατιωτικής οργάνωσης της Σμύρνης, δεν έκανε απολύτως τίποτα για τη θωράκισή της και την προστασία του άμαχου πληθυσμού. Φέρεται, μάλιστα, να είχε πει στο νεαρό τότε Γεώργιο Παπανδρέου: «Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα, θα ανατρέψουν τα πάντα»!

Πάντως, πρέπει να του αναγνωριστεί ότι από τις αρχές του 1922 είχε γράψει: «Η Ελλάς δεν δύναται ούτως ή άλλως να συνεχίσει τον αγώνα αυτόν και επομένως είναι υποχρεωμένη να τον εγκαταλείψει». Είναι, λοιπόν, απορίας άξιον γιατί δεν οργάνωσε την έγκαιρη και ασφαλή αποχώρηση των Ελλήνων από τη Σμύρνη. Ο ίδιος, πάντως, έφυγε σαν κύριος με όλα του τα υπάρχοντα, υπό την προστασία βρετανικού αγήματος.

Το μόνο που μπορεί να υποθέσει κανείς είναι ότι είχε υπακούσει στη συμμαχική εντολή ουδετερότητας. Γι’ αυτό στη Νίκαια της Γαλλίας, όπου βρέθηκε μετά την καταστροφή, έζησε μισθοδοτούμενος από την Ιντέλιντζες Σέρβις. Κι ενώ στρατιώτες και κρατικοί υπάλληλοι είχαν εγκαταλείψει τη φλεγόμενη Σμύρνη, ο άμαχος πληθυσμός βρισκόταν ανυπεράσπιστος στο έλεος των κεμαλικών στρατευμάτων.

Οι “σύμμαχοι” κατά την Καταστροφή

Και σε απάντηση των αναθεωρητών της ιστορίας, όπως η κυρία Ρεπούση, η οποία είχε μιλήσει για ανθρώπους που «συνωστίζονταν» στο λιμάνι, παραθέτουμε τη μαρτυρία του Γάλλου συγγραφέα Εντουάρ Ντριό: «Χιλιάδες από δυστυχείς υπάρξεις σωρευμένες κατά μήκος της προκυμαίας ρίχτηκαν στη θάλασσα. Σε μεγάλο μήκος του λιμανιού εκατοντάδες πτωμάτων είχαν γεμίσει τη θάλασσα, ώστε να μπορεί κανείς να βαδίσει πάνω σ’ αυτά. Τους επιπλέοντες αποτελείωναν οι Τούρκοι με σπαθιά και ξύλα. Αναρίθμητες υπάρξεις, προπαντός γυναίκες, παιδιά και γέροντες εσφάγησαν μέσα σε αίσχιστες θηριωδίες»!

Και τους λίγους που κατάφερναν να φτάσουν σε συμμαχικά (λέμε τώρα…) πλοία, τους έκοβαν τα χέρια και τους περιέλουζαν με βραστό νερό Γάλλοι ναύτες. Οι πιο πολιτισμένοι Βρετανοί, απλά, τους άφηναν αβοήθητους να πνιγούν! Μόνο Αμερικάνοι, ένα ιταλικό, ένα γιαπωνέζικο και ένα συριακό στρατιωτικό πλοίο βοήθησαν. Για να μην ξεχνιόμαστε. Το κεμαλικό σχέδιο για τη γενοκτονία τού Μικρασιατικού Ελληνισμού μαρτυρούν οι θηριωδίες των Τούρκων και οι αριθμοί: 700.000 νεκροί, 300.000 που χάθηκαν στις μαρτυρικές πορείες χωρίς γυρισμό στα βάθη τής Τουρκίας και 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες!

Η «αγέλη των προσφύγων»

Και το δράμα των επιζώντων θα συνεχιζόταν στη Μητέρα Ελλάδα και μετά την Καταστροφή που, μάλλον, θύμιζε κακιά μητριά! Γι’ αυτούς τους ξεριζωμένους, που έζησαν αναζητώντας επί δεκαετίες τα χαμένα αγαπημένα τους πρόσωπα και πέθαναν με την πίκρα της προσφυγιάς, ο Γεώργιος Βλάχος έγραφε στην “Καθημερινή” πως «η Αθήνα εκπορθείται από αγέλη προσφύγων», ενώ άλλη εφημερίδα ζητούσε να φορούν… κίτρινο περιβραχιόνιο για να ξεχωρίζουν (κάτι που έκαναν, τελικά, μια δεκαετία μετά οι ναζί στους Εβραίους).

Κι όμως, χάρη σε αυτή την «αγέλη προσφύγων» στελεχώθηκαν υπουργεία, σχολεία, πανεπιστήμια, νοσοκομεία και η Ελλάδα γνώρισε την άνθηση στα γράμματα, τις τέχνες, τη μουσική, τον αθλητισμό, το εμπόριο, ακόμα και τη μαγειρική! Και η Αθήνα, από επαρχιακή πόλη έγινε πραγματική πρωτεύουσα. Δεν έγινε και Σμύρνη και ούτε θα μπορούσε. Η Σμύρνη θα είναι για πάντα μία και μοναδική! Και μαζί με το Αϊβαλί, την Πέργαμο, το Αϊδίνι, την Αλικαρνασσό είναι όχι οι χαμένες, αλλά οι αλησμόνητες πατρίδες μας…

ΥΓ. Το δράμα των προσφύγων μετά την Καταστροφή συμπυκνωμένο σ’ ένα τετράστιχο από τον σπουδαίο Πυθαγόρα και από το δίσκο “Μικρά Ασία”:

«Πού να βρίσκεται ο πατέρας,
ψάχνει η μάνα για παιδιά.
Μας εσκόρπισε ο αγέρας
σ’ άλλη γη, σ’ άλλη στεριά».

Φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Γιώργου Τζεδάκι