Σε ποια χέρια έπεσε το σπίτι του Βενιζέλου στο Κολωνάκι

Το τετράγωνο που, στο Κολωνάκι, περικλείεται από τις οδούς Λουκιανού, Πλουτάρχου, Υψηλάντου και Βασιλίσσης Σοφίας είναι πανέμορφο. Μπορεί να μη προκαλεί “δάκρυα συγκίνησης”, όπως π.χ. ο Λυκαβηττός καθώς φαίνεται από την Κοραή κάποιο “σούρουπο του Φλεβάρη”, αλλά το κτήριο που δεσπόζει στο ως άνω τετράγωνο αποπνέει τόση “ευγενή ωραιότητα”, ώστε – ακόμη και σήμερα! – κοντοστέκεται κανείς και το θαυμάζει.

Εδώ εδρεύει, η “αγγλική πρεσβεία” ή, κατά την τωρινή διατύπωση η πρεσβεία του Ηνωμένου Βασιλείου της Μεγάλης Βρετανίας και Βορείου Ιρλανδίας. Ευχερώς, κατά συνέπεια, αναδύονται στη μνήμη επεισόδια, στο συγκεκριμένο οικοδόμημα λίγο-πολύ προγραμματισμένα, που σηματοδότησαν καθοριστικές εξελίξεις στη σύγχρονη Ιστορία του τόπου μας…

Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Την “αυτοκτονία με δύο σφαίρες στην καρδιά” του Αλέξανδρου Κορυζή, στις 18 Απριλίου 1941; Την υπό τύπο επιθεώρησης κεραυνοβόλα επίσκεψη του Τσώρτσιλ στην Αθήνα, τα Χριστούγεννα του 1944; Τις αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση διαδηλώσεις για τη δραματική τροπή του Κυπριακού, που αναποδράστως κατέληγαν στην κάτω από τον θυρεό με τη γαλλική επιγραφή “Dieu et mon droit” είσοδο της πρεσβείας από την οδό Πλουτάρχου;

Τελοσπάντων… Περασμένα-ξεχασμένα αυτά… αλλά υπάρχει κάτι που οι Νεοέλληνες οφείλουμε σταθερώς να θυμόμαστε: Το κτήριο αυτό αρχικώς υπήρξε η κατοικία του Ελευθέριου Βενιζέλου!

Βενιζέλος και Θεσσαλονίκη

Ο βίος και η πολιτεία του Ελευθέριου Βενιζέλου έχουν αρρήκτως συνδεθεί με τη Θεσσαλονίκη. Όταν, το 1912, άρχισε ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος, στο πλαίσιο του επιτελικού σχεδιασμού που είχαν καταστρώσει ο τότε διάδοχος Κωνσταντίνος και οι συνεργάτες του, προβλεπόταν η προέλαση του Ελληνικού Στρατού προς το Μοναστήρι – με αντικειμενικό σκοπό την προσάρτηση στην Ελλάδα αυτού του σπουδαίου αστικού κέντρου. Πολύ λογικό! Εστία του ελληνικού εθνικισμού στην υπό οθωμανική κυριαρχία Μακεδονία ήτανε το Μοναστήρι.

Η Θεσσαλονίκη, αντιθέτως, είχε χαρακτήρα σαφέστατα διεθνή, τον οποίο δεν ήταν σε θέση να “εξελληνίσουν” οι εκεί και τότε ομοεθνείς μας που αποτελούσαν μειοψηφία ολιγάριθμη. Η περίφημη “στροφή προς τη Θεσσαλονίκη” του Στρατού μας, για την οποία τόσα έχουν γραφεί, έγινε για ένα πολύ συγκεκριμένο λόγο: Διαμηνύθηκε στον πρεσβευτή της χώρας μας στη Γερμανία ότι, επειδή οι Σλαβομακεδόνες που δρούσαν ως “άτακτοι” του βουλγαρικού στρατεύματος, προχωρούσαν ακάθεκτοι προς τη “Νύμφη του Θερμαϊκού”, έπρεπε οι Έλληνες να προλάβουν να μπουν σε αυτήν πρώτοι.

Και αυτό, διότι οι Σλαβομακεδόνες έπνεαν μένεα τόσο κατά των Μουσουλμάνων, όσο και κατά των “συνεργατών τους”, μεταξύ των οποίων θέση επιφανή κατείχαν οι πολυάριθμοι (90.000 περίπου) Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης. Εάν λοιπόν οι εν λόγω “άτακτοι” των τότε συμμάχων μας προλάβαιναν να καταλάβουν τη μακεδονική μεγαλούπολη, θα επακολουθούσαν σφαγές εκτεταμένες και ασυγκράτητες. Αντιθέτως τους Έλληνες, σύμφωνα με όσα είχαν ήδη αναγγείλει σε εφημερίδες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης παρατηρητές αξιόπιστοι, περιέβαλλε φήμη ανεξιθρησκείας και, γενικώς, ηπιότητας.

Έτσι, το υπό τον Κωνσταντίνο ελληνικό στράτευμα προέλασε γρήγορα και, έχοντας την έμμεση αλλά ιδιαιτέρως αποτελεσματική βοήθεια του Οθωμανού ηγήτορα Χασάν-Ταξίν πασά, κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη την ημέρα – όπως τουλάχιστον λέγεται – της εορτής του Αγίου Δημητρίου. Βέβαια, λίγο πριν από τους Έλληνες είχαν προλάβει να εισδύσουν εκεί άτακτα σώματα Σλαβομακεδόνων. Όμως, δεν είχαν ακόμη μπορέσει να μπουν μονάδες του τακτικού βουλγαρικού στρατεύματος –  και αυτό υπήρξε, μαζί με την ελληνική νίκη στον Β΄ Βαλκανικό πόλεμο, παράγων καθοριστικός ως προς την ενσωμάτωση της εν λόγω μεγαλούπολης στην ελληνική επικράτεια.

Εξυπακούεται ότι η ενσωμάτωση αυτή έγινε μάλλον “άτσαλα”, με αποτέλεσμα να έχουν σημασία οιονεί διαχρονική οι διάσπαρτες στο “Ζ” του Βασίλη Βασιλικού οξυδερκείς επισημάνσεις. Σύμφωνα με άλλους βέβαια, οπωσδήποτε πολύ “ψαγμένους”, η όλη κατάσταση της συμπρωτεύουσάς μας έχει ρίζες που, σε βάθος χρόνου, φτάνουν μέχρι τη Β΄ Πρὸς Θεσσαλονικεῖς επιστολή του Αποστόλου Παύλου. Αλλά βέβαια η περαιτέρω ανάλυση αυτού του θέματος παρέλκει…

Η διαβεβαίωση Μουσολίνι

Όπως και να είναι, ο Βενιζέλος θεώρησε ως έργο της ζωής του, ως προσφορά του περίλαμπρη στην Ελλάδα, την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης. Επιχείρησε μετά να κάνει κάτι ανάλογο και με τη Σμύρνη, αλλά το εγχείρημα κατέληξε στη Μικρασιατική Καταστροφή. Έτσι, όταν κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920, λόγω της πολιτικής του Θεόδωρου Πάγκαλου, η ελληνική κυριαρχία στη Θεσσαλονίκη απειλήθηκε από την τότε πανίσχυρη Γιουγκοσλαβία, σύσσωμος ο πολιτικός κόσμος της χώρας μας μετακάλεσε τον Βενιζέλο στην εξουσία, προκειμένου να σωθεί η “Νύμφη του Θερμαϊκού”.

Ο Βενιζέλος τα κατάφερε, κάνοντας όμως μία εκπληκτική διπλωματική “πιρουέττα”. Ξέροντας ότι βασικός εχθρός τής Γιουγκοσλαβίας ήτανε η Ιταλία του Μουσολίνι, επισκέφθηκε τη Ρώμη και απέσπασε από τον ηγέτη του ιταλικού φασισμού την άτυπη, αλλά θερμή διαβεβαίωση πως “εάν η Ελλάδα βρισκόταν στην ανάγκη να πολεμήσει για τη Θεσσαλονίκη, δεν θα ήταν μόνη [της]”.

Βασισμένος λοιπόν στη βεβαιότητα αυτήν ο τότε πρωθυπουργός μας, επιδόθηκε στο έργο τής ριζικής ανασυγκρότησης της χώρας μας. Η σύζυγός του, Έλενα το γένος Σκυλίτση, γόνος πάμπλουτης οικογένειας ομογενών μας, τού συμπαραστεκόταν ολόθερμα. Και προκειμένου να τού εκδηλώσει την αφοσίωσή της, χρηματοδότησε την ανέγερση, στο Κολωνάκι, του πανέμορφου κτηρίου, που ήδη περιγράφηκε και το οποίο προοριζόταν για μόνιμη κατοικία του ζεύγους Βενιζέλου…

Αλλοίμονο! Όπως έλεγαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι: Dis aliter visum (= άλλες προθέσεις είχαν οι θεοί)! Η όσον αφορά στα Βαλκάνια διπλωματική σύμπλευση Βενιζέλου και Μουσολίνι παρεξηγήθηκε από τους Βρετανούς, τής δόθηκαν μεγάλες διαστάσεις – με αποτέλεσμα την άνοδο αντιβενιζελικών στην εξουσία, καθώς και τη, λόγω προδοσίας, αποτυχία του στρατιωτικού κινήματος της 1ης Μαρτίου 1935. Έτσι ο Βενιζέλος έγινε και πάλι εξόριστος, στο Παρίσι, όπου και πέθανε ένα περίπου χρόνο αργότερα. Το σπίτι που για αυτόν είχε κτιστεί στο Κολωνάκι έμεινε κενό – και τελικώς αγοράστηκε από την κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου που στέγασε σε αυτό τη βρετανική πρεσβεία στην Ελλάδα.

Μια υπέροχη γάτα στην υποδοχή!

Να το ξαναπούμε: Το κτήριο αποπνέει ωραιότητα σπάνια για τα ελληνικά δεδομένα. Παρά το ότι μέρος του “οικοπέδου” του καταλαμβάνεται τώρα από υπερσύγχρονα οικοδομήματα, όπου εδρεύουν οι υπηρεσίες τού βρετανικού προξενείου, ο κήπος που απλώνεται πίσω από την πρεσβεία, με τον αρχαιοπρεπή διάκοσμο, την κομψή πισίνα, την πολύ επιμελημένη δενδροφύτευση και τα συμπαρομαρτούντα, συνιστά έκφραση ενός αυθεντικού, made in England νεοκλασσικισμού. Και έτσι, έρχεται σε έκδηλη και επιτυχή αντίθεση με τα δημιουργήματα του γερμανικής προέλευσης νεοκλασσικισμού, που έδιναν τον τόνο στην πρωτεύουσά μας, μέχρι και τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Στον κήπο αυτόν γίνονταν οι παραδοσιακοί στη Μεγάλη Βρετανία εορτασμοί (γενέθλια της Βασίλισσας κ.τ.λ.) αλλά και συγκεντρώσεις που αφορούσαν σύγχρονά μας πολιτιστικά συμβάντα. Η μουσική και τα τραγούδια που στις εκδηλώσεις/δεξιώσεις αυτές ακούγονταν αποτελούσαν έκπληξη ευχάριστη στο σύνολο των περιοίκων. Υπήρχαν και άτομα που στέκονταν κοντά στον αστυνομικό φραγμό, ο οποίος περιέκλειε, σε περιστάσεις επίσημες, το σύνολο των χώρων, μόνο και μόνο για να “ακούσουν την ορχήστρα να παίζει”.

Και last but not least (τελευταίο αλλά όχι ασήμαντο): Όποιος είχε την τύχη να προσκληθεί στο εσωτερικό του κτηρίου έβλεπε να τον υποδέχεται μια υπέροχη γατούλα Μανξ (Manx), ένα δηλαδή από τα τόσο χαριτωμένα αγγλικά, χωρίς ουρά αιλουροειδή. Σοβαρή-σοβαρή, η εν λόγω γάτα καθόταν στο κάτω μέρος της σκάλας που οδηγούσε στον πάνω όροφο και ασκαρδαμυκτί εξέταζε ένα προς ένα όλους τους επισκέπτες. Σκηνή αυθεντικώς αγγλική!

Εγκαταλελειμμένο και παρατημένο

Για το κτήριο αυτό ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα, με την αποτελεσματική συμπαράσταση της συζύγου του, ο Μάικελ Λιούελλυν-Σμιθ (Michael Llwellyn-Smith [1939-]), ο ουαλλικής καταγωγής διπλωματικός αντιπρόσωπος του Ηνωμένου Βασιλείου στη χώρα μας: Ορίστηκε γενικός πρόξενος στην Αθήνα ήδη το 1980, ενώ κατά τα έτη 1996-1999 είχε το αξίωμα του πρέσβυ. Επιμελήθηκε το σύνολο της οικοδομής, δημοσίευσε την ιστορία της και, ως γνωστόν, συνέγραψε και μια βιογραφία του Ελευθέριου Βενιζέλου.

Μετά την αποχώρησή του, η πρώην κατοικία του πολιτικού μας ηγέτη συνέχισε για λίγο να ευδοκιμεί. Σήμερα όμως βρίσκεται η κατάσταση έχει αλλάξει: Το κτήριο έχει ουσιαστικώς εγκαταλειφθεί. Ο τωρινός πρέσβυς, Μάθιου Λοτζ (Matthew Lodge), έχει μεταφέρει αλλού την κατοικία του και, παράλληλα, μεγάλα κομμάτια του ακάλυπτου χώρου σταδιακώς μεταβάλλονται σε τόπο συγκέντρωσης απορριμμάτων. Τα γύρω πεζοδρόμια, εάν όχι de jure μα οπωσδήποτε de facto βρετανικό έδαφος, ήδη χορταριάζουν, παράθυρα έχουν ξεχαρβαλωθεί, οχήματα αποκομιδής υλικών οικοδομής παραμένουν αμετακίνητα σε σημεία λίγο-πολύ απροσδόκητα κ.ο.κ. Και το σπουδαιότερο: Επικρατεί πλήρης ασάφεια ως προς τον – ενδεχομένως – νέο προορισμό του κτηρίου.

Δεν είναι κρίμα; Το κτήριο αυτό έχει σημασία όχι μόνο για τους Βρετανούς μα και για εμάς, τους Έλληνες: Αποτελεί χώρο και ιστορικής μνήμης και πολιτιστικής ακτινοβολίας. Γιατί εγκαταλείπεται από την κυβέρνηση του Λονδίνου; Τι θα εγκατασταθεί εκεί; Εύλογη λοιπόν επιτέλλει η παράκληση των περιοίκων προς τον τωρινό πρέσβυ του Ηνωμένου Βασιλείου: Ας γνωστοποιήσει, υπό τύπο κοινωνικού χαιρετισμού έστω, τον μελλοντικό προορισμό αυτού του πανέμορφου οικήματος!