Συζητώντας για τον Εθνικό Διχασμό

Αφορμή γι αυτό είναι η δίτομη έκδοση για τον Εθνικό Διχασμό του ερευνητή Δημήτρη Λυμπουρίδη με τίτλο “Εθνικός Διχασμός. Οι υπεύθυνοι”, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2025. Ο συγγραφέας θα είναι και ο κύριος ομιλητής του Σεμιναρίου της Παρασκευής.

Ο Εθνικός Διχασμός του 1915 πρόκειται για ένα ιστορικό σταθμό της νεοελληνικής ιστορίας, αλλά και της μοίρας όλης της Εγγύς Ανατολής. Και αυτό για τον εξής λόγο: Η έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου διαμόρφωσε ένα νέο σκηνικό για τον ελληνισμό, τόσο αυτόν της ελλαδικής επικράτειας (περίπου 4,5 εκατομμύρια άτομα) όσο και αυτόν που κατοικούσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (2,2-2,6 εκατ.) Η Ελλάδα είχε καταφέρει να κερδίσει γεωγραφικά με τους Βαλκανικούς Πολέμους και να αυξήσει τη γεωπολιτική της αξία.

Παρότι με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913) μπόρεσε να κατοχυρώσει τα κέρδη, εντούτοις παρέμεναν επί σκηνής σημαντικές απειλές. Αφενός η ρεβανσιστική πρόθεση της Βουλγαρίας, που εποφθαλμιούσε την Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία και αφετέρου η αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας επί των μικρασιατικών νησιών του Ανατολικού Αιγαίου (Λέσβος, Χίος, Σάμος), των οποίων το ζήτημα της πολιτικής κυριαρχίας δεν είχε προσδιοριστεί από τη Συνθήκη.

Οι δύο στρατηγικές

Παράλληλα, στο εσωτερικό πολιτικό μέτωπο υπήρχαν δύο αντιτιθέμενες στρατηγικές. Την πρώτη εξέφραζε ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και ήταν προσανατολισμένη προς την Αντάντ. Η πολιτική αυτή βασιζόταν σε κάποιους ευδιάκριτους άξονες, όπως η θετική στάση της Μεγάλης Βρετανίας στο ζήτημα του καθεστώτος του Αιγαίου, η παροχή εξοπλισμού και τεχνογνωσίας για την εξισορρόπηση της βοήθειας που έδιναν οι Γερμανοί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η αντίθεση στην πολιτική επιλογή των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανία, Αυστρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία κ.ά.) για τη δημιουργία Μεγάλης Βουλγαρίας, η συνάφεια των ζωτικών συμφερόντων της Ελλάδας με την κυρίαρχη στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους Μεγάλη Βρετανία, η απόκτηση εδαφικών κερδών από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο άλλος πολιτικός πόλος κινήθηκε γύρω από μια φιλογερμανική πολιτική και είχε ως εκφραστές τον μονάρχη και το Γενικό Επιτελείο Στρατού. Επιφανείς εκπρόσωποί του ήταν οι Ιωάννης Μεταξάς, Γιώργος Στρέιτ, Βίκτωρ Δούσμανης. Τον πόλο αυτό συντόνιζε η γερμανική πρεσβεία, η οποία επηρέαζε καθοριστικά την κοινή γνώμη, έχοντας εξαγοράσει μεγάλο μέρος του αθηναϊκού Τύπου. Ο Μαυρογορδάτος, βασιζόμενος στη μελέτη των ημερολογίων των Μεταξά και Στρέιτ, αναφέρει ότι υπήρχε «στενή και διαρκής επαφή Σοφίας, Στρέιτ, Μεταξά και Δούσμανη όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με τους επίσημους εκπροσώπους της Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής, ακόμα και με τον περιβόητο βαρώνο Σενκ – τυπικά εκπρόσωπο της εταιρείας Κρουπ, αλλά στην ουσία υπεύθυνο της δραστήριας γερμανικής προπαγάνδας που εξαγόραζε εφημερίδες και δημοσιογράφους».

 

Η δράση της γερμανικής κατασκοπείας

Το πολίτευμα της Ελλάδας που έδινε στον μονάρχη αυξημένη δυνατότητα παρέμβασης στην πολιτική ζωή, μαζί με τη δράση των Γερμανών πρακτόρων και των φιλογερμανικών κύκλων της Αθήνας, επέβαλε την πολιτική της ουδετερότητας και της μη τήρησης των συμμαχικών υποχρεώσεων προς τη Σερβία, όπως αυτές είχαν διατυπωθεί με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου.

Η ρήξη των δύο στρατηγικών επήλθε με αφορμή το συμμαχικό εγχείρημα έγκαιρης κατανίκησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την απόβαση στρατευμάτων στη χερσόνησο της Καλλίπολης και από εκεί στην κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Η άποψη του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου ήταν η συμμετοχή στη συμμαχική προσπάθεια.

Η νίκη των συμμάχων στην Καλλίπολη θα σήμαινε άμεσο τερματισμό της Γενοκτονίας των Αρμενίων, το σταμάτημα των διώξεων κατά των ελληνικών πληθυσμών της Ανατολικής Θράκης και της Ιωνίας, την αποφυγή της Γενοκτονίας στον Πόντο (1916), καθώς και μεταπολεμικά κέρδη ασυγκρίτως μεγαλύτερα από αυτά που έλαβε η Ελλάδα με την καθυστερημένη είσοδό της στον πόλεμο (Μάιος 1917), ενώ η κατευθείαν επαφή των συμμάχων με τα ρωσικά στρατεύματα θα απέτρεπε την εξάπλωση της οικονομικής και πολιτικής κρίσης στο εσωτερικό της Ρωσίας.

Όμως η παρέμβαση του Γερμανού αυτοκράτορα (Κάιζερ), γαμπρού του Έλληνα μονάρχη Κωνσταντίνου, άλλαξε τα δεδομένα. Κατ’ αρχάς του ζήτησε να ταχθεί με το μέρος της Γερμανίας. Παράλληλα, υπήρξε εντατικοποίηση των επαφών με τους υποστηρικτές της γερμανικής πολιτικής Στρέιτ, Δούσμανη και Μεταξά. Όλα αυτά ήταν αρκετά για να αλλάξουν τη γνώμη του Κωνσταντίνου υπέρ των γερμανικών συμφερόντων.

Εν κατακλείδι

Σήμερα, έχοντας μελετήσει τα γερμανικά αρχεία, γνωρίζουμε ότι τα δύο πετυχημένα πρότζεκτ της γερμανικής κατασκοπίας του Κάιζερ ήταν:

• Ο Εθνικός Διχασμός στην Ελλάδα το 1915, όπου επέβαλε την φιλογερμανο-τουρκική ουδέτεροτητα με τους ανθρώπους της (βασ. Σοφία και ο σύζυγός της Κωνσταντίνος, Μεταξάς, Δούσμανης, Στρέιτ κ. ά.), οι οποίοι λίγα χρόνια μετά επέφεραν τη Μικρασιατική Καταστροφή και η διευκόλυνση στην πλέον ριζοσπαστική τάση των Ρώσων επαναστατών (ομάδα Λένιν) να μεταβεί στην επαναστατημένη Ρωσία, όπου από τον Φεβρουάριο του 1917 είχε ανατραπεί η τσαρική απολυταρχία με μια γνήσια λαϊκή εξέγερση.

Και οι δύο αυτές πετυχημένες παρεμβάσεις τις γερμανικής εξωτερικής διπλωματίας και κατασκοπείας είχαν μοιραίες επιπτώσεις στα ελληνικά συμφέροντα κατά την περίοδο της διαμόρφωσης των νέων συνθηκών στην Εγγύς Ανατολή μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.