Τα ένοχα μυστικά του εμφυλίου και οι ομαδικοί τάφοι στο Γεντί Κουλέ

Όταν το παρόν και το παρελθόν συμφύρονται, δύσκολα μπορούμε να διαχωρίσουμε τη μνήμη από την αντίληψη και να αναθέσουμε αυστηρά στην ιστορία την διαπραγμάτευσή τους. Γιατί το μεν παρελθόν ανήκει πράγματι στις αρμοδιότητες της ιστορίας, το “ζωντανό παρελθόν”, όμως, απαιτεί τα “παραμύθια” και τις “παραβολές” του ποιητικού λόγου για να απαλύνουν τον “μνησιπήμονα πόνο”, που γεννά και, όπως έγραφε ο Γ. Σεφέρης στις 5 Οκτωβρίου ’44 στην Cava Dei Tirreni, «[…] κι η φρίκη/ δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή γιατί είναι αμίλητη και προχωράει».

Ο ενεστωτικός χρόνος του ποιητή υποκρύπτει την προσμονή ενός παρόντος στο μέλλον, κάθε φορά που η ανάγνωση θα υποκαθιστά τη μνήμη και θα αναπαράγει απείρως τον ίδιο ως υποκείμενο του λόγου του, σε αμέτρητες αναπαραστάσεις, όσες και οι αναγνώσεις του, εκεί και όπου τον χρειαζόμαστε. Ποίηση και ιστορία συνοδεύουν το ταξίδι μας στον χρόνο και οι ομαδικοί τάφοι στο Γεντί Κουλέ, από την περίοδο του Εμφυλίου, σκόρπισαν τη σκόνη που κατάκατσε στη μνήμη μας από τη θύελλα της προόδου, που μας σπρώχνει αδυσώπητα στο μέλλον και φέρνουν στο σήμερα ακέρια τη φρίκη, που κουβαλούσε ο Σεφέρης στο γυρισμό του στην Ελλάδα, από ένα πόλεμο που ακόμη δεν είχε τελειώσει.

Η τρέλα του εμφυλίου πολέμου

Η χώρα μας είχε ήδη γνωρίσει, κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, την τριπλή κατοχή από Ιταλούς, Γερμανούς, Βούλγαρους και έναν εμφύλιο πόλεμο που ήδη είχε αρχίσει ουσιαστικά από το 1943 και εξελίχθηκε σε οξύτατη σύγκρουση μεταξύ της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, που σχηματίστηκε ως αποτέλεσμα της εφαρμογής της συμφωνίας του Λιβάνου (20 Μάϊου του 1944) υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, μετά την αποχώρηση των εαμογενών υπουργών της, και των πολιτικών της αντιπάλων που συσπειρώνονταν γύρω από το ΕΑΜ.

Τα γεγονότα που ακολούθησαν έβαλαν τη σφραγίδα τους στην πορεία της χώρας μας και μας ακολουθούν μέχρι και σήμερα. Η κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου, με τη στήριξη των αγγλικών στρατευμάτων πέτυχε την ήττα των αντιπάλων της στα “Δεκεμβριανά” το 1944. Η ήττα αυτή είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας και, μέσω και λόγω της συμφωνίας αυτής, την ολοκληρωτική σύγκρουση των ετών 1946-1949, που οδήγησε στην τελική συντριβή των αντιπάλων της νεοπαγούς τότε εξουσίας στην Ελλάδα με τη βοήθεια αμερικανικών δυνάμεων, που αντικατέστησαν τις αντίστοιχες αγγλικές, οι οποίες αποχώρησαν από τη χώρα.

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι για την Ελλάδα η νέα τάξη που επιβλήθηκε μετά τον παγκόσμιο πόλεμο ήταν η επιβίωση της παλιάς, με τα όπλα των Άγγλων. Για να επιτευχθεί αυτό κάθε παραφωνία έπρεπε να σβήσει και η παραφωνία ήταν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού που πήρε μέρος ή στήριξε την αντίσταση, και κατά κύριο λόγο το ΕΑΜ. Και δεν ήταν παραφωνία μόνο για τους Άγγλους και τους συνεργάτες τους, αλλά και για όσους δεν αισθάνονταν απόλυτα ασφαλείς με την αυξημένη λαϊκή δύναμη, σε πολιτικό επίπεδο, εντός, κυρίως, αλλά και εκτός Ελλάδας, και οι οποίοι εγκλωβισμένοι στα ιδεολογικά τους στερεότυπα, με ατυχείς αποφάσεις που πήραν ή κακές συμφωνίες που υπέγραψαν, άφηναν μαζικά όσους τους ακολούθησαν στα χέρια των δημίων τους, πληρώνοντας  και οι ίδιοι, πολλές φορές, το αντίστοιχο τίμημα των αποφάσεών τους αυτών με τις ζωές τους.

Είναι απαραίτητο, όμως, να σημειώσουμε ότι, πέραν των εγγενών αυτών αδυναμιών, ήταν πολύ δύσκολο πράγματι οι ίδιοι άνθρωποι, που πολέμησαν τον Ναζισμό και τον Φασισμό να κατανοήσουν την εμμονή ανθρώπων, που πριν καλά καλά τελειώσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ξεκίνησαν ήδη τον Γ’, ευτυχώς ψυχρό, για τους υπόλοιπους, τότε, με πρώτο θύμα την Ελλάδα.

Κοινωνία τρομοκρατίας

Το τέλος του Εμφυλίου πολέμου το 1949, δυστυχώς δεν αποτέλεσε και την αρχή μιας περιόδου συμφιλίωσης μεταξύ των αντιμαχόμενων μερών. Αντίθετα, η ήττα αποτέλεσε το έναυσμα για το μαζικό διωγμό των ηττημένων με εκτελέσεις, φυλακίσεις, εξορίες στα ξερονήσια του Αιγαίου και αλλού και μαζική εξορία στις γειτονικές χώρες, όσων κατάφεραν να διαφύγουν τον εξανδραποδισμό που ακολούθησε και να καταφύγουν σε αυτές, ως πρόσφυγες. Η ανώμαλη δε πολιτική κατάσταση που επεβλήθηκε συνέχισε να διώκει τους πολιτικούς της αντιπάλους, ακόμη και αν αυτοί ήταν εκλεγμένα μέλη της Βουλής.

Τα στρατοδικεία, οι δολοφονίες, τα βασανιστήρια και οι δηλώσεις μετανοίας στοίχειωναν τον τόπο. Τα πιστοποιητικά πολιτικών φρονημάτων, οι μεταξικοί και οι μετεμφυλιακοί νόμοι στερούσαν από μεγάλο μέρος των πολιτών ακόμη και το δικαίωμα στην εργασία και στην επιβίωση και εφαρμόζονταν κατά το δοκούν, με τελικό αποτέλεσμα την επτάχρονη δικτατορία που ακολούθησε και η οποία είχε καταστροφικά αποτελέσματα για τη χώρα. Η μετεμφυλιακή σκληρότητα και η καχυποψία έναντι όλου του ελληνικού λαού, πλην των ημετέρων, έχει αφήσει ανεξίτηλο σημάδι στην ψυχή των ανθρώπων και όσοι έζησαν τα γεγονότα αυτά, ασυναίσθητα σχεδόν, ανακαλούν μνήμες ανάμεικτες με φόβο μέχρι σήμερα.

Και είναι απόλυτα φυσικό οι μνήμες που ανακαλούνται να πνίγονται από το φόβο. Ο τρόμος αυτός δεν αφορά μόνο όσους πολέμησαν μέσα από το ΕΑΜ και συγκρούστηκαν με τους κατακτητές και με τους Έλληνες συνεργάτες τους, αλλά όλο τον ελληνικό λαό που επεβίωσε από την πείνα, τα αντίποινα των Γερμανών και των ταγμάτων ασφαλείας, τα μπλόκα ή τις καταδόσεις και από τις τυχαίες ακόμα συμπλοκές, για να δει τους συνεργάτες των πρώην κατακτητών, τους δωσίλογους και τους μαυραγορίτες να παίρνουν πάλι την εξουσία και να αθωώνονται μαζικά από τα ελληνικά δικαστήρια για τα εγκλήματά τους, ιδίως μετά το 1945, να διατηρούν τον πλούτο τους, ιδίως σε ακίνητα και χρυσές λίρες, που εξασφάλισαν κατά τη διάρκεια της κατοχής από τις υπηρεσίες που προσέφεραν στους κατακτητές ή τη μαύρη αγορά και το χειρότερο να στελεχώνουν τον στρατό, την αστυνομία, τα σώματα ασφαλείας, τους θεσμούς και τον κρατικό μηχανισμό. Έτσι, η κοινωνία που προέκυψε από την κατοχή και τον εμφύλιο ήταν μια κοινωνία υποταγμένη, μια κοινωνία τρομοκρατημένη για πολλά πολλά χρόνια και στη συνέχεια μια κοινωνία εσωτερικά ελεγχόμενη, και, προφανώς, μία κοινωνία διασπασμένη.

Η πτώση της δικτατορίας, μετά την καταστροφή της Κύπρου, επέτρεψε το στοιχειώδες ξεπέρασμα του εμφυλιοπολεμικού κλίματος και ακόμη και σήμερα ο ελληνικός λαός παλεύει να ξορκίσει τα φαντάσματα του παρελθόντος και να πιστέψει ότι ζει σε έννομη χώρα που δεν φαλκιδεύει με οποιοδήποτε τρόπο τη σωματική του ακεραιότητα και δεν υποσκάπτει με οποιοδήποτε μέσο την ελευθερία του.

Η λήθη δεν επουλώνει τα τραύματα

Πέρα, όμως, από τη βιωματική σχέση με τα γεγονότα αυτά, ο δημόσιος λόγος που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια των ογδόντα αυτών χρόνων χαρακτηρίστηκε, τουλάχιστον ως το 1974, από τη σιωπή των ηττημένων και τον κυρίαρχο λόγο των νικητών. Η πτώση της δικτατορίας και το πολιτικό κλίμα που επικράτησε με τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ και την ψήφιση νέου Συντάγματος, επέτρεψε την έκδοση απομνημονευματικού χαρακτήρα κειμένων από όσους πήραν μέρος στα γεγονότα και είχαν άμεση σχέση με αυτά, και έτσι ο εμφύλιος βρήκε θέση στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, στις αίθουσες τις κινηματογραφικές, σε εκθέσεις φωτογραφίας και σε έργα τέχνης της εποχής.

Η μεταπολίτευση έβαλε το δικό της πολιτικό στίγμα στα γεγονότα καταρχάς με την αναγνώριση της “Εθνικής Αντίστασης του ελληνικού λαού έναντι των κατακτητών (1941-1944)”, την επιστροφή των πολιτικών προσφύγων και τη λήξη των τελετών μίσους στις 23 Αυγούστου 1982 και στη συνέχεια με την λήξη του Εμφυλίου πολέμου (1944-1949) το 1989 με τον Νόμο 1863/1989 από την τότε κυβέρνηση, με παράλληλο κάψιμο των φακέλων (ιστορικό ατόπημα, σύμφωνα με τον Φίλιππο Ηλιού).

Τα οστά των θυμάτων, όμως, αυτού του πολέμου ξεθάβονται τυχαία σε κάθε ευκαιρία και αυτό σημαίνει ότι η λήθη επέβαλε την ανωνυμία και για τα θύματα, αλλά και για τους εκτελεστές τους. Το απρόσωπο κράτος που ξαναστήθηκε, νομιμοποιήθηκε ως εξουσία, ακριβώς λόγω αυτών των εκτελέσεων που αποδυνάμωναν τους “εχθρούς” του και σκόρπιζαν τον τρόμο στην υπόλοιπη κοινωνία, που ούτε τους νεκρούς δεν τόλμησε ή δεν μπόρεσε να αναζητήσει για να τους θάψει, σύμφωνα με το τυπικό της ταφής των νεκρών στη χώρα μας. Τους νεκρούς του Εμφυλίου δεν τους θάψαμε, τους πετάξαμε ως κοινωνία σε τάφους ομαδικούς και, όσο μπορούμε, τους ξεχνάμε.

 

---

 

Η Ερμιόνη Αχειμάστου είναι φιλόλογος.