Τι μας λέει ο McCarthy για το σχέδιο Marshall στην Ελλάδα

Αργότερα διετέλεσε Υπουργός Εξωτερικών (1947-1949), εμπνευστής του Σχεδίου Μάρσαλ και Υπουργός Άμυνας (1950–1951), διαχειριζόμενος την κρίση της Κορέας. Τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 1953. Στην Ελλάδα, η Αριστερά τον μισεί για δύο λόγους: Πρώτον, επειδή το Σχέδιο Μάρσαλ θεωρείται μορφή αμερικανικού ιμπεριαλισμού, που υπέταξε οικονομικά την Ευρώπη, και δεύτερον για τη στήριξη της Ουάσινγκτον στην ελληνική κυβέρνηση κατά τον Εμφύλιο μέσω του Δόγματος Τρούμαν (1947), με όπλα και δολάρια.

Ο Joseph Raymond McCarthy, γεννημένος το 1908, υπήρξε γερουσιαστής των Ρεπουμπλικανών από το Ουισκόνσιν, υπηρετώντας από το 1947 έως τον θάνατό του, το 1957. Η φήμη του εκτοξεύτηκε στις 9 Φεβρουαρίου 1950, όταν σε μια ομιλία στη Wheeling της Δυτικής Βιρτζίνια ισχυρίστηκε ότι κατείχε λίστα με 205 κομμουνιστές υπαλλήλους του Υπουργείου Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών — αριθμό που αργότερα αναθεώρησε σε μεταγενέστερες δηλώσεις του. Η στιγμή εκείνη αποτέλεσε τη γέννηση του όρου “Μακαρθισμός”, που έμελλε να ταυτιστεί με το κύμα αντικομμουνιστικής υστερίας και πολιτικών διώξεων, που σημάδεψε την Αμερική των αρχών της δεκαετίας του ’50.

Το πολιτικό και δημοσιογραφικό κατεστημένο – Δημοκρατικοί, φιλελεύθεροι Ρεπουμπλικανοί και μεγάλα μέσα ενημέρωσης – αντιμετώπισε τον McCarthy με εχθρότητα. Η αντιπαράθεση δεν αφορούσε μόνο τις μεθόδους του, αλλά και την πρόκληση που αποτελούσε για την αμερικανική ελίτ. Κατηγορήθηκε για υπερβολές, για απουσία τεκμηρίων και για τις δημόσιες ακροάσεις που κατέστρεψαν καριέρες με βάση εικασίες.

Η αμφισβήτηση της εξωτερικής πολιτικής γραφειοκρατίας – των διπλωματών του State Department, των αποφοίτων των Ivy League και των διανοουμένων που επηρέαζαν την κοινή γνώμη μέσω των New York Times – τον έφερε σε ανοιχτή ρήξη με το κατεστημένο. Η Γερουσία τον καταδίκασε, το 1954, με ψήφισμα 67 προς 22, σηματοδοτώντας το πολιτικό του τέλος. Τρία χρόνια αργότερα, πέθανε από ηπατική ανεπάρκεια σε ηλικία μόλις 48 ετών. Παρ’ όλα αυτά, ο McCarthy άφησε πίσω του ένα ισχυρό αποτύπωμα, όχι μόνο ως πρόσωπο, αλλά ως σύμπτωμα μιας εποχής φόβου, καχυποψίας και διχασμού.

Το βιβλίο του “America’s Retreat from Victory“, που εκδόθηκε το 1951 και επανεκδόθηκε το 1961 από την John Birch Society, δεν είναι ακαδημαϊκό έργο. Δεν περιλαμβάνει υποσημειώσεις ή πρωτογενείς πηγές και γράφτηκε με το πάθος και τη βεβαιότητα του κατήγορου. Στον κόσμο του McCarthy, το πολιτικό λάθος ισοδυναμεί με συνειδητή προδοσία.

Παρ’ όλα αυτά, το έργο έχει ιδιαίτερο βάρος για τρεις λόγους: αναδεικνύει τη ρήξη ανάμεσα στην παραδοσιακή αμερικανική Δεξιά, που εκπροσωπούσε ο ίδιος, και στη νέα παγκοσμιοποιημένη Αμερική των Marshall, Acheson και Truman, φωτίζει πτυχές της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής από το 1943 έως το 1951, όπως το εμπάργκο όπλων στην Κίνα και τις μυστικές συμφωνίες της Γιάλτας και καταγράφει τη γλώσσα μιας εποχής, όπου η καχυποψία μετατράπηκε σε πολιτικό εργαλείο.

Το Σχέδιο Μάρσαλ και η Ελλάδα

Στο όγδοο κεφάλαιο του βιβλίου του (σελ. 73-78), ο McCarthy στρέφει το βλέμμα του στο Σχέδιο Μάρσαλ και το αποκαλεί «το μεγαλύτερο δώρο στους Σοβιετικούς». Δεν αμφισβητεί την οικονομική βοήθεια προς τη Δυτική Ευρώπη, αλλά υποστηρίζει ότι το σχέδιο λειτούργησε ως στρατηγική υποχώρηση. Χρηματοδότησε, όπως λέει χαρακτηριστικά, εργοστάσια στην Πολωνία και την Τσεχοσλοβακία, που αργότερα παρήγαγαν όπλα για τον Κόκκινο Στρατό.

Στην Ελλάδα, η εικόνα είναι ακόμα πιο σύνθετη. Ενώ τα δολάρια έφταναν στην κυβέρνηση Αθηνών για την ανοικοδόμηση και τον Εμφύλιο, οι κομμουνιστές αντάρτες συνέχιζαν να επανεξοπλίζονται μέσω Γιουγκοσλαβίας, τουλάχιστον μέχρι το ρήγμα Τίτο-Στάλιν, το 1948. Ο McCarthy δεν παρουσιάζει έγγραφα, αλλά επιμένει ότι η ίδια η δομή του σχεδίου επέτρεπε τέτοιες διαρροές, γιατί η Ουάσινγκτον δεν ήθελε να ενοχλήσει τους σοβιετικούς δορυφόρους.

Η Ελλάδα υπήρξε η πρώτη χώρα που έλαβε βοήθεια στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ, ήδη από τον Απρίλιο του 1948, λίγο πριν ψηφιστεί επίσημα ο νόμος στις ΗΠΑ. Μέχρι το 1952 η χώρα είχε λάβει 376 εκατομμύρια δολάρια σε άμεση βοήθεια και άλλα 300 εκατομμύρια μέσω του Δόγματος Τρούμαν. Τα χρήματα πήγαν σε υποδομές, ηλεκτροδότηση, λιμάνια και στρατιωτικό εξοπλισμό. Η Αμερικανική Αποστολή Βοήθειας, υπό τον Dwight Griswold και αργότερα τον John Nuveen, επέβλεπε κάθε δαπάνη. Η κυβέρνηση Παπανδρέου-Σοφούλη και αργότερα η κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη, δέχτηκε την εποπτεία – κάτι που η Αριστερά χαρακτήρισε “αποικιοποίηση“. Ο McCarthy, από την άλλη, βλέπει το ίδιο γεγονός ως απόδειξη ότι η Ουάσινγκτον δεν ήθελε πραγματική νίκη. Γιατί, λέει, δεν έκλεισε τα σύνορα με τη Γιουγκοσλαβία νωρίτερα; Γιατί δεν επέμεινε σε πλήρη στρατιωτική λύση;

Οι επικρίσεις McCarthy 

Στο τέλος του κεφαλαίου, ο McCarthy επανέρχεται στην Ελλάδα με μια ακόμα φράση: «Η Ελλάδα είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα», γράφει. «Ενώ δισεκατομμύρια δολάρια χύθηκαν για να σώσουν την Αθήνα από τους κομμουνιστές, οι ίδιοι κομμουνιστές που πολεμούσαν τον Ελληνικό Στρατό λάμβαναν όπλα και προμήθειες από τη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, χώρες που αρχικά είχαν προσκληθεί να συμμετάσχουν στο Σχέδιο Μάρσαλ. Μόνο όταν ο Τίτο τα έσπασε με τον Στάλιν το 1948, η βοήθεια προς τους αντάρτες σταμάτησε. Αυτό δεν ήταν τύχη – ήταν πολιτική. Η κυβέρνηση Τρούμαν και ο Marshall δεν ήθελαν να κερδίσουν τον πόλεμο γρήγορα, γιατί αυτό θα σήμαινε ρήξη με τη Μόσχα».

Η θέση αυτή δεν ευσταθεί. Η Γιουγκοσλαβία αποκλείστηκε από το Σχέδιο Μάρσαλ από την πρώτη στιγμή (1947) λόγω της σοβιετικής επιρροής, ενώ η Αλβανία δεν προσκλήθηκε ποτέ. Τα αρχεία του ERP δείχνουν ότι καμία βοήθεια δεν στάλθηκε σε αυτές τις χώρες. Η διακοπή της βοήθειας προς τον Δημοκρατικό Στρατό οφείλεται αποκλειστικά στο ρήγμα Τίτο-Στάλιν το 1948, που οδήγησε στο κλείσιμο των βόρειων συνόρων. Ο McCarthy αγνοεί ότι η στρατιωτική λύση που ζητούσε – ακόμη και εισβολή στη Γιουγκοσλαβία  –θα οδηγούσε σε γενικευμένο πόλεμο με την ΕΣΣΔ, κάτι που η Ουάσινγκτον προσπαθούσε να αποφύγει μετά τη Χιροσίμα.

Η αμερικανική εμπλοκή στην Ελλάδα ξεκίνησε με το Δόγμα Τρούμαν, στις 12 Μαρτίου 1947, όταν ο Πρόεδρος ανακοίνωσε βοήθεια 400 εκατομμυρίων δολαρίων σε Ελλάδα και Τουρκία για να ανακοπεί η “κομμουνιστική επέκταση”. Ο στρατηγός James Van Fleet ανέλαβε την εκπαίδευση του Ελληνικού Στρατού το 1948. Μέχρι το 1949, οι ΗΠΑ είχαν στείλει 5.000 συμβούλους, 200 αεροσκάφη και δεκάδες χιλιάδες τόνους πολεμοφοδίων. Ο Εμφύλιος έληξε τον Αύγουστο του 1949, με την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού στο Γράμμο και το Βίτσι. Ο McCarthy δεν αμφισβητεί τη νίκη, αλλά θεωρεί ότι η Ουάσινγκτον θα μπορούσε να την είχε πετύχει νωρίτερα, αν δεν είχε δεσμευτεί από την πολιτική της “συνύπαρξης” με τη Μόσχα.

Το παράδοξο της ελληνικής περίπτωσης για τον McCarthy

Για τον McCarthy, η Ελλάδα ενσαρκώνει το παράδοξο της εποχής. Η Αριστερά θεωρεί το Σχέδιο Μάρσαλ εργαλείο αμερικανικής επιβολής, που στήριξε δεξιές κυβερνήσεις και καταστολή του λαϊκού κινήματος. Ο McCarthy, αντίθετα, το βλέπει ως μισή δουλειά, αφού δεν εξάλειψε πλήρως την κομμουνιστική επιρροή. Στην πραγματικότητα, η βοήθεια έσωσε την Ελλάδα από οικονομική κατάρρευση και στρατιωτική ήττα, αλλά με πολιτικό τίμημα: την αυστηρή εποπτεία της Αμερικανικής Αποστολής, την υποτίμηση της δραχμής το 1953 και τη μακροχρόνια οικονομική εξάρτηση της Ουάσινγκτον.

Η διπλή εξάρτηση: Από τη μία, η οικονομία και ο στρατός εξαρτώνταν πλήρως από αμερικανικά κονδύλια και οδηγίες, η Αμερικανική Αποστολή είχε λόγο σε προϋπολογισμούς, διορισμούς και επενδύσεις. Από την άλλη, η Αριστερά, παρά την ήττα, διατήρησε ισχυρή ιδεολογική παρουσία σε συνδικάτα, πανεπιστήμια και διανόηση, εμπνεόμενη από το σοβιετικό μοντέλο. Το ΚΚΕ, αν και παράνομο έως το 1974, λειτουργούσε ως δορυφόρος της Μόσχας, με στελέχη εκπαιδευμένα στην Τασκένδη. Έτσι, η Ελλάδα έγινε “πελάτης” της Δύσης και ταυτόχρονα ιδεολογικός θύλακας του σοβιετισμού – ένα παράδοξο που, κατά τον McCarthy, το ίδιο το Σχέδιο Μάρσαλ συνέβαλε να δημιουργηθεί.

Συνοψίζοντας, ο McCarthy, στο βιβλίο του, προειδοποιεί για τις συνέπειες μιας πολιτικής συμβιβασμού με τη Μόσχα  –φόβοι που, λόγω του πρόωρου θανάτου του το 1957, δεν πρόλαβε να δει να επαληθεύονται ή να διαψεύδονται. Το βέβαιο είναι ότι το Σχέδιο Μάρσαλ δεν νίκησε τον Ψυχρό Πόλεμο, τον θεμελίωσε. Ίσως τελικά, η ισορροπία των μεγάλων δυνάμεων να μην επιτρέπει απόλυτες νίκες – παρά μόνο τις αναγκαίες συνθήκες.