Το αίνιγμα της Σπάρτης – Η καταγωγή, το χρήμα και τα κορίτσια της…

Μόνο μετά την υπαγωγή της Ελλάδας στην κυριαρχία των Ρωμαίων εμφανίστηκε ο όρος “Σπαρτιάτες”, αλλά και τότε σποραδικώς και σταθερώς εναλλακτικός με εκείνο των “Λακεδαιμονίων”. Κατά τον Μεσαίωνα, πάλι, το τοπωνύμιο “Σπάρτη” κυριολεκτικώς εξοβελίστηκε και αντικαταστάθηκε από τη “Λακεδαιμονία”. Μόνο μετά το ευτυχές τέλος της Επανάστασης του 1821, επέτειλε και πάλι στην κοιλάδα του Ευρώτα η “Σπάρτη”, μα και αυτό χάρη κυρίως στον κλασικιστικής υφής φιλελληνισμό των Βαυαρών.

Πέρα όμως από την αποφυγή αναφοράς σε “Σπάρτη”, υπάρχει κάτι άλλο που φαίνεται απίστευτο: Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παυσανία (Λακωνικά, 8. 3), αρχικώς απαγορευόταν στους Σπαρτιάτες όχι μόνο να συμμετάσχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες, αλλά ακόμα και να τελέσουν θυσία στον ναό του Ολυμπίου Διός. Γιατί ; Ως γνωστόν, προϋπόθεση τού να πάρει κανείς μέρος στους εκεί Αγώνες συνιστούσε η ελληνική καταγωγή του. Τι συνέβαινε, λοιπόν, με τους Σπαρτιάτες;

Απάντηση στο ερώτημα έδωσαν δύο μεγάλοι ιστορικοί, οι Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος και Γιάνης Κορδάτος. Και οι δυό τους συμφώνησαν ότι οι Σπαρτιάτες δεν ήταν Δωριείς. Ο Παπαρρηγόπουλος, βέβαια, δεδομένου ότι είχε ήδη υποστεί μια απόλυση από το Δημόσιο, περιορίστηκε στο να επισημάνει ότι το πολίτευμα της Σπάρτης, με τους δύο βασιλείς κ.τ.λ., δεν είχε σχέση με κανένα άλλο στην Ελλάδα και εκεί σταμάτησε την ανάλυση! Από την πλευρά του, ο Κορδάτος, που πια “είχε κάψει τη γούνα του, για να μην την τρώνε” τα γνωστά μας επιβλαβή ζωύφια, υπήρξε σαφής: Οι Σπαρτιάτες μάς είχαν έλθει από την Ασία!

Το αίνιγμα της Σπάρτης

Δίκιο είχε ο Κορδάτος. Και αυτό φαίνεται από το έτυμον της τοπωνυμίας “Σπάρτη”. Η ευχερής απάντηση που εν προκειμένω δίνεται είναι ότι το “Σπάρτη” είναι παράγωγο του ρήματος “σπείρω” (>σπαρτός). Σπαρτοί, βέβαια, υπήρξαν στον ελλαδικό χώρο, αλλά μόνο στη Βοιωτία: Δεν υπάρχει μαρτυρία για άλλους, παρεμφερείς και όμοιούς τους, στην Πελοπόννησο. Επιπλέον, η σωστή εκφορά της λέξης είναι όχι “Σπάρτη”, όπως κατέληξε να λέγεται στην αττική διάλεκτο, αλλά “Σπάρτα”. Και εδώ είναι που επιτέλλει η πραγματικότητα. Sparda, στην ορολογία του βασιλείου της αρχαίας Περσίας ήταν η Λυδία της Μικράς Ασίας (Encyclopaedia Iranica).

Η ονομασία αυτή διατηρήθηκε στα εδάφη της τωρινής Τουρκίας. Εκεί, ως γνωστόν, υπάρχει “Σπάρτη”, γνωστή για την ταπητουργία της, που όμως δεν έχει σχέση με την ομώνυμή της πόλη της Πελοποννήσου. Στα τουρκικά η ασιατική Σπάρτη λέγεται İsparta, αλλά στον Μεσαίωνα την ονόμαζαν Sabarda. Έτσι, μέσω αυτής της ασιατικής προέλευσης εξηγείται και η διπλή βασιλεία των δικών μας Σπαρτιατών, που τόσο πολύ είχε προβληματίσει τον Παπαρρηγόπουλο.

Και να που επιτέλλει το οιονεί αγωνιώδες ερώτημα: Καλά, και όλα αυτά που ξέρουμε για την “έως θανάτου” γενναιότητα των τέκνων της Αρχαίας Σπάρτης είναι ψέματα; Όχι, δεν είναι ψέματα. Αλήθεια είναι! Έχοντας πλήρη τη συναίσθηση οι Σπαρτιάτες μας πως οι άλλοι ήταν αλλόφυλοι (Θουκυδίδης, 1. 102), άρα εν δυνάμει εχθροί τους, διαβιούσαν στρατοκρατικώς. Μόνο που τα πολεμικά τους επιτεύγματα μας έχουν γνωστοποιηθεί ελαφρώς διογκωμένα.

Πράγματι, όντας σε συνεχή διαμάχη με τους Αργείους, δεν κατάφεραν να επιτύχουν κάτι σημαντικό. Επιπλέον, νικήθηκαν από τους Αρκάδες πρώτα και από τους Θηβαίους έπειτα. Ακόμα και οι Αθηναίοι τους νίκησαν στη Σφακτηρία της Πύλου. Μόνο τους έρμους τους Μεσσήνιους μπόρεσαν ουσιωδώς να καταβάλουν και μπορεί να θεωρηθεί ως ειρωνεία το ότι αυτοί οι τελευταίοι, παρά την κακοτυχία τους, διαχρονικώς επέμειναν στη διατήρηση του δωρικού τους χαρακτήρα.

Γηράσκομεν ἀεὶ διδασκόμενοι

Καλά όλα αυτά μα –ευλόγως θα ρωτήσει κανείς– η νίκη τους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο; Ε, εδώ είναι το σημείο όπου η πραγματικότης υπερβαίνει και την πλέον καλπάζουσαν φαντασίαν. Οι Σπαρτιάτες τελικώς νίκησαν, διότι δωροδόκησαν (= “λάδωσαν”) ηγήτορες των Αθηναίων! Κι αυτό, διότι είχαν αναγάγει σε σύστημα τη μέσω δωροδοκίας επίτευξη στρατιωτικών θριάμβων. Ο Παυσανίας είναι εν προκειμένω κατηγορηματικός (Μεσσηνιακά, 17. 2-4). Έτσι, πλήρως επαληθεύεται ο αφορισμός των Αρχαίων μας, ότι η Σπάρτη, ως πολιτεία, ήταν “αχρήματος” αλλά οι Σπαρτιάτες πολύ φιλοχρήματοι.

Έχοντας κανείς αυτά υπόψη, ευχερώς κατανοεί ότι η περίφημη νομοθεσία του Λυκούργου (8ος αιώνας π.Χ.) είχε χαρακτήρα όχι προληπτικό αλλά αυτόχρημα κατασταλτικό. Πράγματι, αφότου οι Σπαρτιάτες, επήλυδες από τη Μικρά Ασία, εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Ευρώτα, επέδειξαν έντονη τάση προς διαβίωση “τρυφηλή”, στο πλαίσιο της οποίας ανθούσε η διαφθορά, με συνακόλουθο τη σφοδρή κοινωνική αναταραχή: πολλοί φτωχοί εναντίον λίγων πλουσίων κ.τ.λ.

Ο Πλούταρχος (Βίος Λυκούργου, 8) μας τα περιγράφει αυτά γλαφυρώς. Εάν λοιπόν συνεχιζόταν αυτή η κατάσταση, τελικώς θα εξαφανίζονταν μέσα στα πλήθη των “αλλοφύλων” που τους περιέβαλλαν. Για αυτό και ο μέγας Νομοθέτης τους, μεταξύ άλλων, δραστικώς περιόρισε τη χρήση του χρήματος. Έτσι εξηγείται και η πρώτα ηθική και στη συνέχεια πολιτική κατάρρευση της Σπάρτης, ευθύς μόλις χαλάρωσε η εφαρμογή της λυκούργειας νομοθεσίας…

Και τώρα το τελευταίο μα καθόλου ασήμαντο. Οι γυναίκες της αρχαίας Σπάρτης εξέπεμπαν μιαν ακαταμάχητη ερωτική έλξη, που συχνά ήταν γενεσιουργός ερωτημάτων του τύπου: “Τίνος είναι, βρε γυναίκα, τα παιδιά;” Ο ερωτισμός αυτός αποδίδεται στο ότι τα κορίτσια κατά κανόνα αθλούνταν μαζί με τα αγόρια. Υπάρχει όμως και άλλο αίτιο, ωσάν “απόκρυφο”, το οποίο αποκαλύπτεται μέσω της… Παλαιάς Διαθήκης (Ησαΐας, 3:22): Οι κοπέλες της Λακωνίας συνήθιζαν να φοράνε ρούχα “διαφανή”!

Γηράσκομεν ἀεὶ διδασκόμενοι…