Το chicken game στα πυρηνικά – RAND, Κούβα και Ουκρανία

Η ανθρωπότητα ανακαλεί τις μνήμες από την πυραυλική κρίση της Κούβας το 1962, όταν ΗΠΑ και ΕΣΣΔ έφτασαν ένα βήμα πριν τον πυρηνικό πόλεμο. Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε πως φτάσαμε στην κρίση του 1962, τον ρόλο της RAND (think tank που θεωρείται ο “εγκέφαλος” του αμερικανικού βαθέως κράτους από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου και ενορχηστρωτής της αμερικανικής στρατηγικής για την Ουκρανία σήμερα) και το εύρημα του chicken game, που είχε περίοπτη θέση στην αμερικανική πυρηνική στρατηγική.

Θυμίζουμε πως η ιδέα αυτού του ευρήματος βρίσκεται στην ταινία του Ελληνοαμερικανού σκηνοθέτη Elia Kazan “Rebel without a cause” του 1955, με πρωταγωνιστή τον James Dean. Σύμφωνα με τους όρους του παιγνιδιού στην ταινία, δύο νέοι οδηγούν ταυτόχρονα και με μεγάλη ταχύτητα τα αυτοκίνητά τους προς το χείλος μίας απότομης χαράδρας, πηδώντας την τελευταία στιγμή από τα οχήματά τους, πριν αυτά καταλήξουν στο κενό. Αυτός που εγκαταλείπει πρώτος είναι φυσικά ο χαμένος, ή η “κότα”, χαρακτηρισμός που ορίζει και το παιγνίδι με την έκφραση το chicken game.

Η RAND είναι αυτή που μετέφερε το chicken game από την μεγάλη οθόνη, στην γεωπολιτική κονίστρα. Ο στόχος επικεντρώνεται στην εμπλοκή των ΗΠΑ σε μία πορεία σύγκρουσης με την Ρωσία, με τελική προσδοκία τις υποχωρήσεις και την αναδίπλωση των Ρώσων σε διεθνές επίπεδο, λόγω της επαπειλούμενης πυρηνικής σύρραξης και της συνεπακόλουθης καταστροφής. Η καταστροφή, όμως, θα ήταν πρωτοφανής και αμοιβαία, γεγονός που είχε ωθήσει αργότερα στην Ύφεση.

Το δοκίμιο του Russell 

Ας δούμε τι προηγήθηκε της κρίσης του 1962: Το 1959 ο Bertrand Russell αξιοποιεί το chicken game (στο δοκίμιό του με τίτλο “Common sence and nuclear warfare”), ως μεταφορά του αδιεξόδου στον αγώνα των πυρηνικών εξοπλισμών. Συμπεριλαμβάνει πένθιμα σχόλια για τους πολιτικούς και ειδικά για τον διευθυντή της CIA Allen Dulles, που τολμούν ανεύθυνα ακόμα και να σκέπτονται να παίξουν με την Σοβιετική Ένωση το συγκεκριμένο παιγνίδι.

Τα πικρόχολα σχόλια του Russell δεν είναι τυχαία καθώς ήδη στην RAND μία ομάδα αναλυτών, με προεξέχοντα τον Herman Kahn, το μελετά συστηματικά. Μάλιστα ο Kahn (στο δοκίμιο με τίτλο “On thermonuclear war” που εμφανίζεται το 1960) πιστώνει (με κάποια αδιόρατη κακεντρέχεια) στον Russell την ιδέα της μεταφοράς του παιγνιδιού στην αντιπαράθεση των δύο υπερδυνάμεων. Ήδη οι ΗΠΑ διατηρούν βάσεις στην Περσία και το 1960 προχωρούν στην εγκατάσταση πυραύλων τύπου Thor, εξοπλισμένων με πυρηνικές κεφαλές, στην Τουρκία.

Το 1961 υποβάλουν πρόταση και στην Βρετανία για την εγκατάσταση ανάλογων πυραύλων, αλλά ευτυχώς η τότε κυβέρνηση των Εργατικών, με επικεφαλής τον Aneurin Beavan, απορρίπτει διπλωματικά την πρόταση. Ο Βρετανός πρωθυπουργός, οπλισμένος με σχετική απόφαση του Κοινοβουλίου, θέτει στους Αμερικανούς τον εξής όρο: Πως οποιοδήποτε στρατηγικό όπλο σε βρετανικό έδαφος, θα υπόκειται στον αποκλειστικό έλεγχο της εκάστοτε βρετανικής κυβέρνησης.

Κλιμάκωση στην Κούβα

Οι σχετικά χλιαρές αντιδράσεις των Σοβιετικών στις επιθετικές αυτές κινήσεις παρασύρουν τους θιασώτες του παιγνιδιού στην ψευδαίσθηση ότι, εάν συνεχίσουν την σκληρή γραμμή (δηλαδή ακολουθώντας την επιλογή της ευθείας), τα τελικά οφέλη θα μεγιστοποιηθούν προς το συμφέρον των ΗΠΑ. Το 1961 επιχειρείται η καταστροφική απόπειρα ανατροπής του Κάστρο, με την απόβαση στον Κόλπο των Χοίρων. Κατά την θερινή περίοδο του ιδίου έτους, αμερικανικά κατασκοπευτικά αεροσκάφη εντοπίζουν κινήσεις των Ρώσων στην Κούβα για την κατασκευή βάσεων πυραύλων.

Η κυβέρνηση Κένεντι και ο ίδιος ο πρόεδρος εμφανίζονται ιδιαίτερα δεκτικοί στην επιρροή των κύκλων της RAND, ειδικά στις απόψεις των Herman Kahn και Daniel Elsberg. Ο τελευταίος έρχεται στο προσκήνιο της δημοσιότητας από τη στάση του στις μεταγενέστερες αποκαλύψεις των εγγράφων του Πενταγώνου το 1971, όπου δημοσιοποιεί 7.000 σελίδες απορρήτων εγγράφων. Τα έγγραφα αποκαλύπτουν πως, από το πρώτο στάδιο της εμπλοκής του Κένεντι στην Ινδοκίνα, ήταν γνωστό πως ο πόλεμος θα αποτύχει και πως θα έχει μεγάλες απώλειες.

Η υπόθεση αποτελεί κεντρικό θέμα της ταινίας με τίτλο “The Post”, με  πρωταγωνιστές τους γνωστούς ηθοποιούς Τομ Χανκς και Μέριλ Στριπ, όπου όμως για μία ακόμα φορά το Hollywood αποφεύγει με άκρα επιμέλεια την οποιαδήποτε αναφορά στην RAND. Τελικά ο Κένεντι απαντά τον Οκτώβριο του 1962 με τον ναυτικό αποκλεισμό της Κούβας, συνεχίζοντας την στάση της σκληρής γραμμής. Όμως αυτή την φορά οι Ρώσοι δηλώνουν πως κάθε απόπειρα διεξαγωγής νηοψιών συνεπάγεται εχθρική στάση και πως πρόκειται να αντιμετωπισθεί με τα αναγκαία και απαραίτητα αντίμετρα.

Η παρέμβαση Russell

Στο κρίσιμο αυτό σημείο ο Russell παρεμβαίνει καθοριστικά, με ένα σχεδόν υστερικό φυλλάδιο υπέρ της ειρήνης και κατά των κινήσεων της κυβέρνησης Κένεντι. Αποστέλλει ταυτόχρονα πέντε τηλεγραφήματα, με αποδέκτες τον πρόεδρο του ΟΗΕ, τον πρωθυπουργό της Βρετανίας, τον πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας, τον ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης και τον ίδιο τον Κένεντι. Τα τέσσερα τηλεγραφήματα είναι διατυπωμένα με εξαιρετικά προσεκτικό και ήπιο ύφος. Μάλιστα εκείνο προς τον Χρουστόφ, ήταν ιδιαίτερα ευγενικό.

Όμως εκείνο προς τον Αμερικανό πρόεδρο είναι αγριότατο και απίστευτα σκληρό. Στο τηλεγράφημα ο Russell τον κατηγορεί με δριμύτητα πως οι πράξεις του είναι απελπισμένες, ότι δεν έχουν καμία ηθική δικαίωση και πως απειλούν την επιβίωση του ανθρώπινου είδους, επισημαίνοντας πως κάθε πολιτισμένος άνθρωπος τις καταδικάζει, πως δεν υπάρχει ανοχή στην μαζική δολοφονία και πως κάθε τελεσίγραφο συνεπάγεται πόλεμο. Ο Χρουστόφ απαντά δημόσια στον Russell στις 24 Οκτωβρίου, μέσω του ειδησεογραφικού πρακτορείου Tass, διαβεβαιώνοντας τον μεγάλο μαθηματικό και ειρηνιστή για τις αγαθές προθέσεις της Ρωσίας, εφόσον δεν εμπλακούν πυρηνικά όπλα στο παιγνίδι των δύο υπερδυνάμεων.

Δύο ημέρες αργότερα, στις 26 Οκτωβρίου, απαντά ο Κένεντι, κατηγορώντας ουσιαστικά τον Rusell πως αντί να στρέφεται εναντίον των Σοβιετικών που με τις ενέργειές τους οξύνουν την αντιπαράθεση, κατακεραυνώνει τις ΗΠΑ που αποκαλύπτουν τις δόλιες προθέσεις τους. Την ίδια ημέρα ο Russell τηλεγραφεί εκ νέου στον Σοβιετικό ηγέτη, προτείνοντας μία μονομερή κίνηση καλής θέλησης της χώρας του, με εγκατάλειψη του Συμφώνου της Βαρσοβίας και διάλυση των βάσεων της Κούβας και σε αντάλλαγμα την σταδιακή εγκατάλειψη των πυρηνικών βάσεων των ΗΠΑ σε Τουρκία, Περσία, Δυτική Γερμανία και Μεγάλη Βρετανία.

Η πρόταση σκόπιμα παρέχει τα μεγαλύτερα οφέλη στη Σοβιετική Ένωση, ώστε να την εμπλέξει στο παιγνίδι της συναίνεσης και της συνεργασίας (“Δίλημμα του αιχμαλώτου”), αποφορτίζοντας την κατάσταση. Πράγματι αποδεικνύεται σωστός, καθώς οι Σοβιετικοί απαιτούν αρχικά την διάλυση, υπό την εποπτεία του ΟΗΕ, των πυρηνικών βάσεων στη Florida που απειλούν την Κούβα, εγκαταλείποντας παράλληλα τις βάσεις τους στη νήσο.

Στις 28 Οκτωβρίου ο Χρουστόφ δηλώνει στον Russell πως αποσύρεται από την Κούβα, χωρίς ανταλλάγματα, τερματίζοντας την κρίση, αν και αργότερα, με την αλλαγή ηγεσίας, οι Σοβιετικοί επιτυγχάνουν τη διάλυση των βάσεων στη Florida και την απομάκρυνση των πυραύλων τύπου Thor από την Τουρκία. Προφανώς, ήταν μέρος της μυστικής συμφωνίας. Παρά το γεγονός ότι η αμερικανική πλευρά υποβαθμίζει τις ενέργειες του Russell στην υπόθεση της κρίσης, στα απομνημονεύματά του ο πρόεδρος του ΟΗΕ U Thant, αλλά και ο Χρουστσόφ στις επιστολές του, δηλώνουν απερίφραστα πως η καταλυτική παρουσία αυτού του ανθρώπου και η θαρραλέα στάση του, ήταν τα κομβικά στοιχεία για την αποφυγή μίας πυρηνικής σύγκρουσης.

Ο “παλαβός” Dr Strangelove!

Το πόσο πραγματικά επικίνδυνα κινούνταν εκείνη την περίοδο οι Αμερικανοί διαφαίνεται στο δοκίμιο του Herman Kahn που αναφέραμε στην εισαγωγή. Προϊδεάζοντας την αμερικανική κοινή γνώμη για το ενδεχόμενο ενός πυρηνικού πολέμου, ο Kahn διατυπώνει το ερώτημα ως προς το εάν και κατά πόσον οι Αμερικανοί θα συνεχίσουν να ζουν μετά από μία πυρηνική σύγκρουση, κατά τον ίδιο τρόπο. Στο στρυφνό ερώτημα απαντά ο ίδιος πως θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν αυτοκίνητα, τηλεοράσεις, πολυτελείς κατοικίες, ψυγεία, τηλέφωνα!Δηλαδή, υποστηρίζει πως δεν πρόκειται να αλλοιωθεί δραστικά το πρότυπο της καταναλωτικής κοινωνίας, με στόχο να διατηρήσει τον εφησυχασμό της.

Παραμένει αδιευκρίνιστο το εάν ο Russell ενεργούσε αυτή την περίοδο αποκλειστικά με δική του πρωτοβουλία, ή εάν εκπροσωπούσε κάποιους κύκλους που αντιδρούσαν στην κυρίαρχη σχολή αναλυτών της RAND, αλλά δεν τολμούσαν να προχωρήσουν σε ανοικτή σύγκρουση μαζί της. Πάντως, μετά την δολοφονία του Κένεντι και την ολοκλήρωση του πορίσματος της Επιτροπής Warren, αυτός τίθεται επικεφαλής μίας νέας επιτροπής με μεγαλύτερες αρμοδιότητες, που με βάση το πόρισμα πρόκειται να προχωρήσει σε βάθος τις σχετικές έρευνες. Με ήπιο και σιωπηλό τρόπο αδρανοποιεί σχεδόν εντελώς τη νέα επιτροπή. Μετά από μερικούς μήνες ενταφιάζει, αθόρυβα, την συγκλονιστική υπόθεση της δολοφονίας του Αμερικανού προέδρου, θέτοντας την στο αρχείο.

Από την άλλη πλευρά, μία διετία πριν από το θάνατό του, ο Herman Kahn της RAND παραδέχεται έμμεσα σε συνέντευξή του στον δημοσιογράφο Fred Kaplan της εφημερίδας New York Times(Οκτώβριος 1981), πως αυτός αποτέλεσε το πρότυπο για τον χαρακτήρα του παρανοϊκού επιστήμονα στην ταινία του Stanley Kubrick “Dr. Strangelove” το 1964 (τον υποδύθηκε με αμίμητο τρόπο ο Peter Sellers). Συμπλήρωνε, όμως, αινιγματικά πως ο ήρωας της ταινίας εμφανίζεται υπερβολικά εύστροφος και ευφυής για να γίνει αποδεκτός, με βάση τα τότε πραγματικά δεδομένα του αμερικανικού Πενταγώνου…