Το σπίτι του πρόσφυγα Κων. Κανάρη στην Αίγινα – Μια εθνική οφειλή

Στα δύσκολα χρόνια του Αγώνα, η Αίγινα έγινε λιμάνι ασφάλειας, καταφύγιο προσφύγων, και για ένα διάστημα η πρώτη πρωτεύουσα της ελεύθερης Ελλάδας. Ανάμεσα στους ανθρώπους που πάτησαν τότε τα χώματά της, ένας ξεχωρίζει για τη σιωπηλή του δύναμη και το άσβηστο φως του παραδείγματός του: Ο Κωνσταντίνος Κανάρης.

Ύστερα από την καταστροφή των Ψαρών τον Ιούνιο του 1824, ο Κανάρης βρέθηκε, μαζί με τη γυναίκα του Δέσποινα και τα τέσσερα παιδιά τους, πρόσφυγας όπως και χιλιάδες άλλοι Ψαριανοί. Η Αίγινα, με τη γεωγραφική της θέση και τη σχετική της ασφάλεια, έγινε τότε ένας από τους σημαντικότερους τόπους υποδοχής προσφύγων. Εκεί εγκαταστάθηκαν χιλιάδες Ψαριανοί, φτάνοντας το 1825 να αποτελούν πληθυσμό σχεδόν ίσο με των ντόπιων. Ανάμεσά τους και ο ήρωας των πυρπολικών.

Ο Κανάρης εγκαταστάθηκε σε ένα κομψό διώροφο νεοκλασικό σπίτι κοντά στο λιμάνι, στην περιοχή της “Καραντίνας”. Σύμφωνα με πληροφορίες της Γωγώς Κουλικούρδη, το σπίτι ανήκε αρχικά στην οικογένεια Καλούδη, στη συνέχεια πέρασε στον ειρηνοδίκη Ντουρντούμα, μετά στον Χάνο και τέλος στον Αντώνη Λυκούρη, ο οποίος το κληροδότησε στην κόρη και στον γαμπρό του Σπ. Παπαγεωργίου. Το σπίτι είχε κτιστεί λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1817, από τον Γιώργη Ηρειώτη (ή Κοντογιώργη) και αποτέλεσε το οικογενειακό του καταφύγιο. Εκεί γεννήθηκαν δύο από τα παιδιά του — ο Λυκούργος το 1826 και η Μαρία το 1828.

Για έξι ολόκληρα χρόνια, από το 1824 έως το 1831, η οικογένεια Κανάρη έζησε στην Αίγινα. Ο ίδιος μπορεί να έλειπε συχνά, σε αποστολές και θαλάσσιες επιχειρήσεις, όμως πάντα επέστρεφε εκεί. Η Αίγινα είχε γίνει το “λιμάνι της ψυχής” του, τόπος ανάπαυσης αλλά και περισυλλογής στα χρόνια του πολέμου.

Η Αίγινα των προσφύγων και των ναυτικών

Η παρουσία των Ψαριανών προσφύγων άλλαξε το νησί. Έφεραν μαζί τους τη ναυτική τους εμπειρία, την εργατικότητα και το πνεύμα της αυτο-οργάνωσης. Δημιούργησαν κοινότητες, εργάστηκαν στα ναυπηγεία, οργάνωσαν μικρές εμπορικές δραστηριότητες και στήριξαν την οικονομία του νησιού αλλά και τον απελευθερωτικό Αγώνα. Ο Κανάρης έγινε το φυσικό τους σημείο αναφοράς – όχι μόνο ως ήρωας, αλλά και ως άνθρωπος που προσπάθησε να συγκρατήσει την πειθαρχία και να αποτρέψει τα φαινόμενα πειρατείας που μάστιζαν το Αιγαίο εκείνα τα χρόνια.

Στις πιο σκοτεινές στιγμές της Επανάστασης, όταν οι εσωτερικές διαμάχες και οι ξένες πιέσεις απειλούσαν να διαλύσουν τα πάντα, η Αίγινα έγινε το προσωρινό διοικητικό κέντρο της Ελλάδας. Από τον Νοέμβριο του 1826 έως τον Δεκέμβριο του 1827, φιλοξένησε τη Διοικητική Επιτροπή της χώρας και στη συνέχεια, με την άφιξη του Ιωάννη Καποδίστρια, έγινε και τυπικά η πρώτη πρωτεύουσα του νέου κράτους.

Μέσα σε αυτό το σκηνικό ελπίδας και ανασυγκρότησης, ο Κανάρης έπαιξε έναν ιδιαίτερο ρόλο: ναυτικός, σύμβουλος, φύλακας της θάλασσας και του ήθους.

Κανάρης: Ένας ήρωας ανάμεσα σε ανθρώπους

Στην Αίγινα, ο Κανάρης δεν ήταν πια ο μυθικός πυρπολητής της Χίου ή της Τενέδου. Ήταν ένας οικογενειάρχης που προσπαθούσε να ξαναχτίσει τη ζωή του μέσα στη δίνη της Επανάστασης. Ο άνθρωπος που είχε κάψει την οθωμανική ναυαρχίδα, φρόντιζε τώρα τα παιδιά του, βοηθούσε συμπολίτες του και συμμετείχε σε κάθε προσπάθεια οργάνωσης του νεογέννητου ελληνικού στόλου. Το σπίτι του στην Αίγινα έγινε ένα μικρό κέντρο επικοινωνίας, όπου συχνά περνούσαν ναυτικοί, αγωνιστές και πολιτικοί.

Από την Αίγινα ξεκίνησε πολλές επιχειρήσεις εναντίον πειρατών στο Αιγαίο. Από εκεί απέπλευσε και για την τελευταία μεγάλη αποστολή του στην Αλεξάνδρεια, τον Ιούλιο του 1825, όταν επιχείρησε, με τρία πυρπολικά, να καταστρέψει τον αιγυπτιακό στόλο του Μοχάμετ Άλη. Η αποστολή απέτυχε λόγω δυσμενών ανέμων, αλλά ο ηρωισμός των πυρπολητών συγκλόνισε την Ευρώπη. Στην Αίγινα βρέθηκε και ξανά όταν όλα είχαν φτάσει στα άκρα. Ήταν εκεί τον Ιούνιο του 1826, όταν πειρατικές ενέργειες Ψαριανών απείλησαν να φέρουν αντίποινα από τον βρετανικό στόλο. Ο ίδιος στάθηκε ανάμεσα στους εξαγριωμένους συμπατριώτες του και τους συγκράτησε, σώζοντας στην ουσία το νησί από πιθανή καταστροφή.

Λίγο αργότερα, τέθηκε επικεφαλής αποσπάσματος 30 Ψαριανών και με τη βοήθεια του Γάλλου ναυάρχου Δεριγνύ (Marie Henri comte de Rigny) που έστειλε δύο γαλλικές φρεγάτες (La Sirene και Galathee) οι οποίες αποβίβασαν αγήματα στο λιμάνι της Αίγινας, απώθησαν/διασκόρπισαν τους Ψαριανούς πειρατές, κατέστρεψαν τα πειρατικά τους και έθεσε τέλος σε εκείνη την κρίση, ανοίγοντας τον δρόμο για την επιβολή τάξης στα ελληνικά νερά.

Η φρεγάτα “Ελλάς” και ο πρώτος φανός του κράτους

Το 1826, στο λιμάνι της Αίγινας αγκυροβόλησε η νεοναυπηγηθείσα φρεγάτα Ελλάς, καμάρι του ελληνικού στόλου. Ο Κανάρης τοποθετήθηκε προσωρινός κυβερνήτης της και το πλοίο παρέμεινε εκεί για αρκετό διάστημα. Η εικόνα της μεγάλης φρεγάτας αγκυροβολημένης απέναντι από το σπίτι του πυρπολητή, ήταν ένα σύμβολο συνέχειας: ο αγώνας των θαλασσινών δεν είχε τελειώσει, απλώς είχε αλλάξει μορφή.

Εκείνα τα χρόνια ανάμεσα στην ταραχή και την ελπίδα, ο Κανάρης συμμετείχε και σε κάτι πιο ταπεινό αλλά εξίσου ιστορικό: την εγκατάσταση του πρώτου φάρου του νεοσύστατου ελληνικού κράτους στο λιμάνι της Αίγινας. Ήταν μια πράξη ουσιαστική και συμβολική – το φως του φάρου, όπως και το όνομά του, φώτιζε πια τα νερά της ελεύθερης πατρίδας.

Ο Κωνσταντίνος Κανάρης συμμετείχε σε 4 Εθνοσυνελεύσεις, έλαβε μέρος σε 3 ναυμαχίες (Πάτρας-Σάμου ή Μυκάλης και Γέροντα) και διεξήγαγε 12 πυρπολήσεις εχθρικών πλοίων. Με λίγα λόγια “το έλεγε η καρδιά του” που διατηρείται με ευλάβεια και φυλάσσεται στο ιστορικό και Εθνικό Μουσείο.

Από την Αίγινα στη Σύρο και στην αιωνιότητα

Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια το 1831, ο Κανάρης εγκατέλειψε την Αίγινα και εγκαταστάθηκε προσωρινά στη Σύρο, όπου άνθιζε η ναυτιλία. Λίγο αργότερα, όταν άρχισε η νέα εποχή του Όθωνα, μετακόμισε στην Αθήνα και αφιερώθηκε στην πολιτική.

Εξελέγη επανειλημμένα βουλευτής, διετέλεσε τέσσερις φορές υπουργός ναυτικών και πέντε φορές Πρωθυπουργός της Ελλάδας σε δύσκολες περιόδους, χωρίς ποτέ να εγκαταλείψει την απλότητα και τη σεμνότητά του. Όμως τα χρόνια της Αίγινας δεν έσβησαν ποτέ από τη μνήμη του. Εκεί έζησε με την οικογένειά του τις πιο ανθρώπινες στιγμές του, εκεί ξαναβρήκε την ειρήνη μετά τη φωτιά των μαχών. Το σπίτι του, ταπεινό αλλά αρχοντικό, στέκει ακόμα — ένα λιτό διώροφο με θέα τη θάλασσα, μάρτυρας μιας εποχής που ο ηρωισμός και η προσφυγιά συνυπήρξαν στο ίδιο τραπέζι.

Το φως που δεν πρέπει να σβήσει

Σήμερα, δύο αιώνες μετά, η Αίγινα παραμένει χωρίς Ναυτικό Μουσείο. Κι όμως, υπήρξε κάποτε το νησί όπου αγκυροβόλησαν τα πλοία του Κανάρη, όπου ελλιμενίστηκε η φρεγάτα Ελλάς, όπου ο ίδιος έζησε και έδρασε. Το σπίτι του, που διασώζεται ακόμα, δεν είναι απλώς ένα παλιό κτίσμα. Είναι ένας σιωπηλός μάρτυρας της πρώτης ναυτικής ιστορίας του ελληνικού κράτους, τόπος που συνδέει το ηρωικό παρελθόν με το πολιτιστικό μέλλον.

Το σπίτι αυτό στην Αίγινα, δίπλα στη “πλατεία Εθνεγερσίας”, γνωστό σε όλους ως οικία Κανάρη, χαρακτηρίστηκε έργο τέχνης και ιστορικό κτήριο με την υπουργική απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Επιστημών, που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 967/Β/26-9-1980 και σήμερα ανήκει στην οικογένεια Α Λυκούρη.

Η οικία του Κων. Κανάρη στην ομώνυμη οδό της πόλης της Αίγινας είναι, όπως η απόφαση αναφέρει: Eνα ενδιαφέρον κεραμοσκέπαστο νεοκλασικό κτήριο με λιτές όψεις και αξιόλογα επί μέρους μορφολογικά στοιχεία, όπως είναι οι παραστάδες στις γωνίες του κτηρίου, τα πλαίσια στα παράθυρα, το ξύλινο δαντελωτό κόσμημα κάτω από το γείσο της στέγης, η τζαμαρία στην οποία οδηγεί η πέτρινη σκάλα ανόδου στον όροφο. Το κτήριο αναδεικνύεται από τον κήπο που το περιβάλλει.

Επίσης, σύμφωνα με την περιγραφή στο κτηματολόγιο: Πρόκειται για διώροφο κεραμοσκεπές νεοκλασικό κτίριο με λιτές όψεις. Η πιο ενδιαφέρουσα όψη του κτιρίου βλέπει προς τον μικρό κήπο με τον χαρακτηριστικό φοίνικα. Στην όψη αυτή υπάρχει πέτρινη σκάλα που οδηγεί στον όροφο. Η είσοδος του ορόφου με τις μεγάλες τζαμαρίες της προβάλλει μπροστά από το υπόλοιπο κτίριο στηριγμένη σε μια καμάρα, κάτω από την οποία είναι η είσοδος προς το ισόγειο. Ενδιαφέρον είναι το ξύλινο δαντελωτό κόσμημα κάτω από το γείσο της στέγης. Η κατάσταση διατήρησης του κτιρίου είναι καλή.

Ένα μουσείο για τον Κανάρη

Από τα τέσσερα σπίτια στα οποία έζησε ο Κωνσταντίνος Κανάρης, δεν διασώθηκε κανένα, παρά το σπίτι που του είχε διατεθεί στην Αίγινα και το οποίο είναι σε πολύ άσχημη κατάσταση αλλά όχι μη αναστρέψιμη. Η διάσωσή του δεν θα ήταν απλώς πράξη τιμής προς τον Κανάρη, αλλά επένδυση στη συλλογική μνήμη. Η Αίγινα πρωτίστως, η Περιφέρεια Αττικής και κατ’ επέκταση το κράτος, οφείλει να το προστατεύσει, να το αναστηλώσει και να το αναδείξει ως Ναυτικό Μουσείο, αφιερωμένο όχι μόνο στον Κανάρη, αλλά και σε όλους τους θαλασσινούς, τους ήρωες της Επανάστασης του 21 και στους πρόσφυγες των Ψαρών που βρήκαν εκεί καταφύγιο.

Ένα τέτοιο μουσείο θα μπορούσε να στεγάσει εκθέματα, χάρτες, ναυτικά όργανα, μοντέλα πλοίων, να φιλοξενεί εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές και να γίνει σημείο αναφοράς για τον ναυτικό πολιτισμό του νησιού. Θα μπορούσε να συνεργαστεί με το Υπουργείο Πολιτισμού, το Πολεμικό Ναυτικό, το Ίδρυμα Ευγενίδου, το ίδρυμα Λασκαρίδου ή το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, και να αποτελέσει έναν θεσμό που θα τιμά την Αίγινα και θα την εντάσσει ξανά στον χάρτη της ναυτικής ιστορίας του τόπου.

Ο Κανάρης δεν ήταν απλώς ένας πυρπολητής. Ήταν το πρόσωπο της ελληνικής τόλμης που νίκησε με το μυαλό και την ψυχή, όχι με τον όγκο των πλοίων. Ήταν ο άνθρωπος που κράτησε άσβεστο το φως, όπως ο φάρος που άναψε στο λιμάνι της Αίγινας — εκεί όπου κάποτε στάθηκε να κοιτάξει τη θάλασσα που αγάπησε όσο τίποτε άλλο.

Η διάσωση του σπιτιού του δεν είναι απλώς μια υποχρέωση της τοπικής αυτοδιοίκησης ή του κράτους, είναι υπόθεση όλων μας. Γιατί κάθε πέτρα εκείνου του σπιτιού κουβαλά τη μνήμη μιας εποχής που οι Έλληνες, φτωχοί αλλά ελεύθεροι, ξανάχτιζαν τη ζωή τους με πίστη, περηφάνια και σεμνότητα. Η Αίγινα μπορεί να ξαναδώσει φωνή σε αυτή τη μνήμη — αρκεί να θελήσει.