Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο – Μυστράς και Θεσσαλονίκη

Μια σύντομη περιήγηση σε ταξιδιωτικές εντυπώσεις επισκεπτών του Μυστρά, λόγου χάρη, αρκεί για να καταλάβουμε ότι σ’ αυτόν βρήκαν γόνιμο έδαφος η Υστεροβυζαντινή και η Μεταβυζαντινή παράδοση και αρχιτεκτονική, γιατί δίνουν την ψευδαίσθηση ότι – διατηρώντας το βυζαντινό πνεύμα ως ακατάλυτο πεπρωμένο της φυλής – διατηρούν ταυτόχρονα την περηφάνια και αξιοπρέπεια του ελληνικού έθνους μετά την Άλωση και την κατάκτηση απ’ τους Οθωμανούς της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Ότι κλείνουν μέσα στην καστροπολιτεία του Μυστρά – με τους πολύτιμους θησαυρούς των κτισμάτων, των εκκλησιών και των Μονών του – την καρδιά της συντριμμένης αυτοκρατορίας, που μετέφερε εκεί τους γόνιμους σπόρους της διαιώνισης μετά τον ξαφνικό χαλασμό της (1453).

Τους σπόρους που θα κρατήσουν ζωντανή την προαιώνια παράδοσή της (συνδετικός κρίκος αρχαιοελληνικού-βυζαντινού κόσμου) και την πληγωμένη ψυχή του Βυζαντινού Ελληνισμού, όπως καταγράφεται ιστορικά στις τραγικές περιόδους της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας.

Το Δεσποτάτο του Μυστρά

Όλα στον Μυστρά παραπέμπουν στο λυκόφως του Βυζαντίου την εποχή των Παλαιολόγων με συνδετικό κρίκο το Δεσποτάτο του Μυστρά ή του Μορέως, που διέγραψε τη δική του ιστορική πορεία από το 1262 (παραχώρηση απ’ τους Φράγκους της καστροπολιτείας του Μυστρά στους Βυζαντινούς) ως την κατάλυσή του από τον Μωάμεθ το 1460.

Παραπέμπουν στο λυκόφως του Βυζαντίου, που είναι εναρμονισμένο μαγευτικά με τη σπαρτιάτικη φύση. Με τη δροσάτη και αναπαυτική σκιά των πλατάνων και των λιόδεντρων το καλοκαίρι, που γαληνεύουν το δρόμο του περιηγητή μεταγγίζοντάς του τη σιγουριά του Ταΰγετου. Τη σιγουριά του κυρίαρχου, απ’ τις γαλάζιες κορφές του ως τις βαθιές, απρόσιτες χαράδρες του που φοβίζουν τον επισκέπτη, μέχρι να βρει απάγκιο στο ίσωμα της ”Μαρμάρας”, της κρουσταλλένιας βρύσης ”στα ριζά” του Μυστρά.

Μέχρι να βρει την πνευματική ηδονή της οδύνης στη ρημαγμένη απ’ τον χρόνο αίθουσα των Παλαιολόγων και τη Μονή της Παντάνασσας εκεί κοντά. Δημιούργημα του ιδρυτή της Ιωάννη Φραγγόπουλου, ανώτατου αξιωματούχου του δεσποτάτου του Μυστρά και πρωτοστράτορα* στην Πόλη του τελευταίου (Έλληνα) αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.

Τη Μονή της Παντάνασσας την οποία ατενίζουν από ψηλά οι ερειπιώνες των φράγκικων κάστρων του Μυστρά: Αυτών του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου, που έχτισε (με Βυζαντινούς τεχνίτες) το κάστρο του Μυζηθρά (Μυστρά) για να ελέγχει όλη την περιοχή της Μάνης και του Ταΰγετου και για να το έχει ορμητήριό του (μέχρι το 1449) κατά των Μελιγγών Σλάβων (Σλαβικής φυλής του Ταΰγετου, εγκατεστημένης στις δυτικές πλαγιές του από τον 8ο αι. μΧ).

Και των άλλων φράγκικων κάστρων του Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου με τις καμαρόπορτες και τα σιροκινά παράθυρα**, που χάσκουν μισογκρεμισμένα με θέα τους ελαιώνες και την ιστορική Μονή της Παναγίας της Παντάνασσας.

Από εκεί –  υπό την κλαγγή των όπλων της νίκης των Καντακουζηνών και των Παλαιολόγων κατά των Φράγκων στην Πελαγονία (1259, κάπου κοντά στην Καστοριά), με συνέπεια  την αιχμαλωσία του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου, και με το μήνυμα εμψύχωσης που εκπέμπουν οι τοιχογραφίες της Περιβλέπτου – ο περιηγητής αντιλαμβάνεται τη βυζαντινή μυσταγωγία η οποία συντελείται.

Αντιλαμβάνεται την αδιάκοπη εναλλαγή του ηρωικού βυζαντινού στοιχείου με την πνευματική καρποφορία της, που καταλήγει σε κατανυκτική προσευχή λίγο πριν πάρει το δρόμο για την Μητρόπολη του Μυστρά.

Για τον βυζαντινό ναό του Αγίου Δημητρίου, δηλαδή, όπου (ανήμερα των Θεοφανείων, 6 Ιανουαρίου 1449) στέφθηκε αυτοκράτορας (μετά το θάνατο του πατέρα του Ιωάννη Η’) ο Δεσπότης του Μυστρά Κωνσταντίνος ΙΑ’ Δραγάσης Παλαιολόγος, παρουσία εκπροσώπου του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Μάμμα και των συγκλητικών Αλέξιου Φιλανθρωπηνού και Μανουήλ Ίαγρου Παλαιολόγου, οι οποίοι τον συνόδευαν.

Την ιερή εκείνη μυσταγωγία του βυζαντινού τελετουργικού την νιώθει ακόμα στον αέρα ο ”μυημένος” περιηγητής του Μυστρά, όπως και τον βουβό πόνο του ξεπεσμού και του χαλασμού της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τα οποία καλύπτονται στα άλλοτε αριστοκρατικά μέγαρα από ακινησία και σιωπή.

Σιωπή ατελεύτητη που ξεσηκώνει αναμνήσεις στους ντόπιους απογόνους των προπατόρων μας και ταράζει τους προσκυνητές της Μονής Παναγίας της Περιβλέπτου στο δρόμο για την νοτιοανατολική άκρη των ερειπίων του εξωτερικού τείχους. Άκρη δίπλα σε απόκρημνο βράχο και ανάμεσα στα λιγοστά κυπαρίσσια που παίζουν το ρόλο φρουρών με το ”καλογερίστικο” παράστημά τους.

Το Βυζάντιο “ζει” στην Θεσσαλονίκη

Την ίδια αίσθηση παρουσίας ορατών ή αόρατων ”φρουρών” έχει ο περιηγητής και στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, τη δεύτερη σημαντικότερη πόλη της αυτοκρατορίας για αρκετούς αιώνες (εξ ου και ”συμπρωτεύουσα”), που κρύβει μέσα της ένα μικρό Βυζάντιο σε επίπεδο όχι μόνο οικονομικό και πολιτιστικό (βλ. Θεσσαλονίκη ως οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο των Βαλκανίων), αλλά και σε θρησκευτικό.

Κι αυτό γιατί η γειτνίαση με Χαλκιδική – και, συνακόλουθα, με το Άγιο Όρος – εξευμένισε τα πλήθη, ανέπτυξε το αίσθημα της αλληλοβοήθειας και κατέστησε αναγκαία (πέρα απ’ τη Νομική. τη Ρητορική, τα Μαθηματικά και τη Φιλοσοφία) και τη Θεολογία συμβάλλοντας στην ανέγερση βυζαντινών μεγαλοπρεπών ναών και αγαθοεργών ιδρυμάτων με κίνητρο την αλληλοβοήθεια (βλ. βρεφοκομεία, οικοτροφεία, ξενοδοχεία για ασθενείς και οδοιπόρους, κατά τα πρότυπα αντίστοιχων της Κωνσταντινούπολης στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας).

Ναι, η Θεσσαλονίκη κρύβει μέσα της ένα μικρό Βυζάντιο από τα πρώτα χρόνια ακμής, μέχρι την κατάληψή της απ’ τους Οθωμανούς (29 Μαρτίου 1430), το ταξιδιωτικό αποτύπωμα των οποίων (σε επίπεδο παλαιοχριστιανικών μνημείων) καταγράφουν ως ταξιδιώτες ο Παύλος Λουκάς και ο 31ος  σουλτάνος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Αμπντούλ Μετζίτ Α’.

Είναι οι αψευδείς μάρτυρες και καταγραφείς των παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών δειγμάτων Τέχνης και αρχιτεκτονικής στη Θεσσαλονίκη, δεκαπέντε εκ των οποίων (μνημείων Παλαιοχριστιανικής [4ος αι. μ Χ] και Υστεροβυζαντινής Περιόδου [13ος-14ος αι. μ Χ] – είναι ενταγμένα από το 1988 στον κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Μνημείων που καθρεφτίζουν την πολυτάραχη ιστορία του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στο ”πρόσωπο” της χριστιανικής και εμπορικής Θεσσαλονίκης, όπου αποτυπώνεται παράλληλα η εικόνα του κοινωνικού και πνευματικού βίου της πόλης.

Της πόλης όπου έλαμψαν λαμπρά δείγματα πολιτισμού και μεγαλοπρεπή μνημεία τέχνης και φιλολογικών συζητήσεων μεταξύ λογίων, εν μέσω ”του κήπου εκείνου των Μουσών και των Χαρίτων”, γιατί η ”νύμφη του Θερμαϊκού” είχε απ’ τη γέννησή της (316/315 π.Χ, Κάσσανδρος) το χάρισμα να έλκει σαν μαγνήτης τους ανθρώπους, να καιμίζει τις λύπες τους και να τους παρηγορεί κρατώντας τη λάμψη του δύοντος Μεσαιωνικού Πολιτισμού και του κοσμοπολιτισμού, που ταξιδεύουν τον περιηγητή απ’ τη ρωμαϊκή ως τη βυζαντινή περίοδο κι από τα χρόνια της Οθωμανικής περιόδου ως σήμερα.

Η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη υπήρξε ανέκαθεν πόλη κοσμοπολίτισσα. Πόλη ποικίλων εθνικοτήτων, όπως μας φανερώνουν οι εμπορικές πανηγύρεις της μεταξύ των τειχών και του Αξιού ποταμού – αξιοθαύμαστη αυτή του Αγίου Δημητρίου, που θύμιζε τα Παναθήναια των μεσαιωνικών Αθηνών – στις οποίες ήταν εμφανής η παρουσία Ελλήνων, Εβραίων, Σλάβων, Αρμένιων και Φράγκων).

Αντιπροσωπευτικά δείγματα όλα αυτά της ευημερούσας τότε συμβασιλεύουσας, τα οποία εξέπεμπαν απ’ την Μακεδονία το αειθαλές πνεύμα τους ως την κατάκτησή της (1430), 23 χρόνια πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας…

 

---

 

Ερμηνευτικά

^{* Πρωτοστράτωρ: Ένας από τους αρχηγούς του  αυτοκρατορικού στρατού επί Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, που είχε υπό τις διαταγές του το ελαφρύ ιππικό και την αυτοκρατορική φρουρά.}

^{** Σιροκινά (παράθυρα): Αυτά που κοιτάνε στον Νότο, για να μην τα πιάνει ο δυνατός βοριάς.}