Αναβιώνει η «Φωλιά του Κούκου»

του Βαγγέλη Γεωργίου  – 

Επιστρέφοντας στον κοιτώνα του ο Μακ Μέρφι, προσποιήθηκε ότι το ηλεκτροσόκ που του έκανε το προσωπικό της ψυχιατρικής κλινικής του κατέστρεψε το μυαλό. Είναι μια σκηνή από την συγκλονιστική ταινία η «Φωλιά του Κούκου» (1975) με πρωταγωνιστή τον Τζακ Νίκολσον. Υποτίθεται ότι εκείνο το ηλεκτροσόκ θα συνέτιζε τον άτακτο Μακ Μέρφι, ο οποίος επηρέαζε τους υπόλοιπους ασθενείς του ιδρύματος. Μάταια. Η “θεραπεία” δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Ήταν όμως ένα εργαλείο στην διάθεση της ψυχρής γαλανομάτας νοσοκόμας Μίλντρεντ Ρέιτσεντ, που την υποδύθηκε η Λουίζ Φλέτσερ.

43 χρόνια μετά την ταινία, η μέθοδος του ηλεκτροσόκ εφαρμόζεται κατά κόρον στις ΗΠΑ, κυρίως σε γυναίκες άνω των 50 ετών που υποφέρουν από κατάθλιψη. Πρόσφατα αναβιώνει και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Πρόσφατη έρευνα φαίνεται να αμφισβητεί σοβαρά την αποτελεσματικότητα της μεθόδου, την οποία η σύζυγος του πρώην υποψηφίου για την αμερικανική προεδρία Μιχαήλ Δουκάκη, εκθείαζε.

Στην πρωτότυπη έρευνα τους, ο John Read και η Chelsea Arnold αναφέρουν ότι δεν υπάρχουν στοιχεία ότι το ηλεκτροσόκ είναι πιο αποτελεσματικό από το εικονικό φάρμακο (πλασέμπο) για τη μείωση της κατάθλιψης ή την πρόληψη της αυτοκτονίας. «Δεδομένου ότι ο κίνδυνος για μόνιμη βλάβη της μνήμης είναι μεγάλος, η ανάλυση κόστους-οφέλους για την ηλεκτροσπασμοθεραπεία (ηλεκτροσόκ) παραμένει τόσο απογοητευτική ώστε η χρήση της δεν μπορεί να είναι επιστημονικά ή δεοντολογικά αιτιολογημένα», συμπεραίνουν οι δύο επιστήμονες.

Ο Αμερικανός κλινικός ψυχολόγος και συγγραφέας Bruce Levine, αναρωτιέται πως είναι δυνατόν μια τέτοια πρακτική να μην έχει ξεσηκώσει το φεμινιστικό κίνημα. Σήμερα, οι περισσότεροι Αμερικανοί, προφανώς έχουν αποδεχτεί την διακήρυξη της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας ότι «εκτεταμένη έρευνα έχει βρει ότι η ηλεκτροσπασμοθεραπεία είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική για την ανακούφιση της μείζονος κατάθλιψης».

Για τον Levine, αυτή η θέση δεν έχει επιστημονική βάση. «Τα τελευταία χρόνια, οι ισχυρισμοί της ψυχιατρικής έχουν γίνει άκριτα αποδεκτοί, ίσως επειδή η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία έχει προμοτάρει αποτελεσματικά την ιδέα ότι η αμφισβήτηση της ψυχιατρικής είναι σαν να προκαλείς την εξέλιξη, την υπερθέρμανση του πλανήτη και την ίδια την επιστήμη».

Παντρεμένες σε απόγνωση

Το περιοδικό Journal of Psychiatric Practice ανέφερε ότι το 2009, περίπου 100.000 άνθρωποι στις ΗΠΑ και πάνω από 1.000.000 παγκοσμίως υπόκεινται σε τέτοια θεραπεία ενώ οι γυναίκες υποβάλλονται σε ηλεκτροσόκ 2 έως 3 φορές περισσότερο.

Ενδεικτικά για το 2016, στο Τέξας το 68% των περιπτώσεων αφορούσε γυναίκες. Στον αντρικό πληθυσμό το 61% αυτών που δέχτηκαν τέτοιου είδους θεραπεία ήταν άνω των 45 ετών. Ο ψυχίατρος συχνά συνιστά το ηλεκτροσόκ σε ασθενείς με σοβαρή κατάθλιψη, όταν τα αντικαταθλιπτικά είναι ανίσχυρα. Καθόσον φαίνεται, για τον Levine,  η ψυχιατρική επικεντρώνεται ολοένα και περισσότερο στα συμπτώματα και όχι στις αιτίες της αδιαθεσίας μας και έτσι συχνά αποτυγχάνει να χτυπήσει το πρόβλημα στη ρίζα του, που μπορεί να είναι μια απώλεια ή παλιά τραύματα.

Σε μια έρευνα του 1999 (Interactional Nature of Depression), για παντρεμένες γυναίκες που έχουν διαγνωστεί με κατάθλιψη, αναφέρεται ότι το 60% από αυτές πίστευαν ότι η κύρια αιτία της κατάθλιψής τους ήταν ο δυστυχισμένος γάμος τους. Είναι συχνό ένας δυστυχισμένος γάμος ή η απομόνωση και η μοναξιά να πυροδοτήσουν την κατάθλιψη. Ωστόσο, είναι ευκολότερο και πιο προσοδοφόρο να προσφέρεται το ηλεκτροσόκ αν αποτύχουν τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα παρά να γίνουν θεραπευτικές προσπάθειες ώστε να βρεθεί η πηγή της κατάθλιψης.

Για την περίπτωση της Βρετανίας, η  συγγραφέας και Δρ Ψυχολογίας Εύα Στάμου, αναφέρει πως “Ένας από τους λόγους που η χρήση του ηλεκτροσόκ επανέρχεται στη Βρετανία είναι η έλλειψη προσωπικού κατάλληλου να ασχοληθεί διεξοδικά με σοβαρές περιπτώσεις ασθενών σε κλινική κατάθλιψη. Κι έτσι η μέθοδος αυτή αντί να αποτελεί την τελευταία επιλογή σε περιπτώσεις που οι ασθενείς δεν αντιδρούν σε άλλη θεραπευτική αγωγή να παρουσιάζεται ως μία εύλογη λύση. Το θέμα όμως είναι να αντιμετωπιστούν τα αίτια της κατάθλιψης μέσω ενός συστήματος πρόληψης, έγκαιρης διάγνωσης και ψυχοθεραπείας που θα υποστηρίζεται από φαρμακευτική αγωγή”.

Τον Levine τον προβληματίζει ότι οι ίδιοι οι ασθενείς δίνουν την συγκατάθεσή τους για μια τέτοια θεραπεία. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, τις περισσότερες φορές οι ασθενείς δεν είναι πλήρως ενημερωμένοι για τους κινδύνους και τα οφέλη. Επιπλέον, οι καταθλιπτικοί, ακόμη και αν υπάρχουν κίνδυνοι, δεν έχουν τη δύναμη να αντισταθούν ή να αμφισβητήσουν τον ψυχίατρο, οποίος ασκεί «εξουσία» πάνω τους. Βέβαια κάτι τέτοιο η ψυχιατρική το αρνείται, δηλαδή να αναγνωρίσει ότι τα ευάλωτα άτομα συμμορφώνονται με τους “ισχυρούς” γιατρούς.

Οι ίδιες οι γυναίκες έχουν την αυστηρότητα  της γαλανομάτας νοσοκόμας της “Φωλιάς του Κούκου” να υποβάλουν τον εαυτό τους σε αυτή την διαδικασία. 

Ευεργετική πλευρά

Στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1970 και πιο πριν, σύμφωνα με μαρτυρίες ψυχιάτρων, πραγματοποιούνταν εκτεταμένα θεραπείες ηλεκτροσόκ στο Δαφνί οι οποίες παρουσίασαν απόλυτα ευεργετικά αποτελέσματα σε δυο παθήσεις: την κατατονική σχιζοφρένεια και την βαριά κατάθλιψη.

Η εφαρμογή ξεκίνησε όταν οι γιατροί παρατήρησαν ότι όσοι επιληπτικοί είχαν κατάθλιψη, μετά που πάθαιναν κάποια στιγμή την επιληπτική κρίση, τους θεράπευε κάπως την κατάθλιψη. Έτσι το δοκίμασαν σαν πείραμα και πέτυχε. Σε περιπτώσεις βαριάς κατάθλιψης και τάσεις αυτοκτονίας πράγματι φαντάζουν προτιμότερα για τον ασθενή μερικά ηλεκτροσόκ αντί να περιμένει μήνες η να αλλάζει αντικαταθλιπτικά.

Οι γιατροί έβλεπαν τους ασθενείς να συνέρχονται μετά 5 -6 ηλεκτροσόκ ( ένα τη βδομάδα) και η εικόνα ήταν εντυπωσιακή. Όλη η διαδικασία γινόταν με την συγκατάθεση των ασθενών ή σε λίγες περιπτώσεις από τους συγγενείς.

Με τα χρόνια έχει ελαχιστοποιηθεί και στην Ελλάδα η χρήση ηλεκτροσόκ η οποία γίνεται με αναισθησία χωρίς σπασμούς καθώς μπήκανε τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα στην ζωή μας. Όσον αφορά τις παρενέργειες, πράγματι υπάρχει μια παροδική διαταραχή μνήμης ενώ παλαιότερα υπήρξαν και κατάγματα λόγω σπασμών. Πάντως εκτός από καρδιοπάθειες και βλάβες στο θυρεοειδή δεν υπάρχουν αντενδείξεις ενώ δεν είναι ξεκάθαρο για τη θετική νευροχημεια που προκαλείται με το ηλεκτρικό ρεύμα.

Ανύπαρκτες μελέτες

Κατά τον Levine, η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία έχει παραβλέψει εδώ και αρκετό καιρό την επιστήμη, και συγκεκριμένα την τυποποιημένη επιστημονική μεθοδολογία με την οποία αξιολογούνται θεραπείες, όπως το ηλεκτροσόκ. Η τυποποιημένη επιστημονική μεθοδολογία απαιτεί μια ομάδα ελέγχου με εικονικό φάρμακο. Το γνωστό σε όλους πλασέμπο. Δηλαδή, παράλληλα με τους ασθενείς που παίρνουν κανονικά το φάρμακο (ή θεραπεία) υπάρχει και μια ομάδα που τους δίνεται η εντύπωση πως τους έχει χορηγηθεί το φάρμακο ενώ στην ουσία παίρνουν ένα πλασέμπο. Χωρίς την ομάδα πλασέμπο δεν μπορεί να καθοριστεί εάν η ίδια η θεραπεία ή οι απλές προσδοκίες των ασθενών οδηγούν σε θετικά αποτελέσματα.

“Η ψυχιατρική έχει εγκαταλείψει εδώ και πολύ καιρό τη μελέτη της ECT χρησιμοποιώντας ένα εικονικό φάρμακο, χωρίς αμφιβολία επειδή στο παρελθόν αυτή η μεθοδολογία έδειξε ότι η ECT είναι αναποτελεσματική”.

Πριν από το 1986, είχαν πραγματοποιηθεί 10 ελεγχόμενα πειράματα ηλεκτροσόκ με την χρήση πλασέμπο σε ασθενείς με κατάθλιψη. Το εικονικό φάρμακο σε αυτές τις περιπτώσεις, μετά την χρήση αναισθητικού, ήταν να χρησιμοποιηθεί ηλεκτρική ενέργεια σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Καμία εξ αυτών των ερευνών δεν απέδειξαν την αποτελεσματικότητα του ηλεκτροσόκ.

Καμία εκ των 10 μελετών δεν ανέφερε τυχόν διαφορές στην αποτελεσματικότητα μεταξύ ηλεκτροσόκ και πλασέμπο μετά την θεραπεία. Είναι ανησυχητικό, για τον Levine, το γεγονός ότι από το 1985 δεν έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες με εικονικό φάρμακο που να εξετάζουν εάν το ηλεκτροσόκ είναι αποτελεσματικό στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης. Παρόλο που έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες σχετικά με το ηλεκτροσόκ για την κατάθλιψη από το 1985, σε καμία δεν έχει χρησιμοποιεί εικονικό φάρμακο, επομένως δεν προσφέρονται για να εξαχθούν επιστημονικά συμπεράσματα σχετικά με την αποτελεσματικότητα τους.

“Εκπολιτισμένη” διαδικασία πλέον

Ενώ η ψυχιατρική παραθέτει μελέτες που δηλώνουν υψηλό ποσοστό ασθενών που βελτιώθηκαν με το ηλεκτροσόκ, δίχως την χρήση εικονικού φαρμάκου, αυτές οι μελέτες είναι άνευ επιστημονικής σημασίας. Ένας σημαντικός αριθμός ασθενών με κατάθλιψη θα αναφέρει βελτίωση με οποιοδήποτε είδος θεραπείας. Μεγάλο μέρος της αποτελεσματικότητας οποιασδήποτε θεραπείας για την κατάθλιψη έχει να κάνει με την πίστη, τις πεποιθήσεις και τις προσδοκίες.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι κρίσιμο να συγκρίνουμε μια θεραπεία με ένα εικονικό φάρμακο έτσι ώστε να γίνει αντιληπτό ποιο μέρος της βελτίωσης στον ασθενή οφείλεται στην θεραπεία καθ΄ εαυτή ή στις πεποιθήσεις και προσδοκίες. Με άλλα λόγια ο ασθενής μπορεί να νομίζει ότι θεραπεύτηκε αλλά το πρόβλημα να παραμένει.

Η σύγχρονη ψυχιατρική, καθώς γνωρίζει, ότι η εικόνα του ηλεκτροσόκ είναι απωθητική στην κοινή γνώμη, φροντίζει οι ασθενείς να λαμβάνουν ένα αναισθητικό και τους χορηγείται οξυγόνο μαζί με ένα μυοχαλαρωτικό φάρμακο για την πρόληψη των καταγμάτων. Ωστόσο, ο στόχος του ηλεκτροσόκ είναι να δημιουργήσει μια κρίση και αυτές οι «διαδικαστικές βελτιώσεις» του ηλεκτροσόκ αυξάνουν τον ουδό των σπασμών, καθιστώντας έτσι αναγκαίο ένα υψηλότερο ηλεκτρικό φορτίο. Ενδεχομένως κάτι τέτοιο να οδηγεί σε ακόμα μεγαλύτερη εγκεφαλική βλάβη. Η τυπική “ηλεκτρική δοσολογία” είναι από 100 έως 190 βολτ αλλά μπορεί να ανέλθει σε 450 βολτ.

Έτσι, ενώ το ηλεκτροσόκ δεν φαίνεται πλέον ως βασανιστικό για όσους είναι παρόντες στην διαδικασία, όπως ήταν στο παρελθόν (όπως φαίνεται στην ταινία), οι επιδράσεις του στον εγκέφαλο είναι περισσότερο επιβλαβείς από ποτέ. Ακόμα και οι υποστηρικτές της μεθόδου παραδέχονται ότι υπάρχουν αρνητικές επιδράσεις στη μνήμη. Ωστόσο η Ψυχιατρική Ένωση τείνει να ελαχιστοποιεί την έκταση αυτής της βλάβης, καταγγέλει ο Levine.

Ωστόσο, το 2007, το περιοδικό Neuropsychopharmacology ανέφερε μια μελέτη μεγάλης κλίμακας σχετικά με τις γνωστικές επιδράσεις του ηλεκτροσόκ. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι σύγχρονες τεχνικές παράγουν “έντονη επιβράδυνση του χρόνου αντίδρασης” και “έντονη και συνεχή ανάδρομη αμνησία” (αδυναμία ανάκλησης γεγονότων πριν από την έναρξη της αμνησίας) που συνεχίζουν έξι μήνες μετά τη θεραπεία.

Στις ΗΠΑ, και όχι μόνο, καθώς φαίνεται όμως ακολουθούν τη συνταγή της ξανθιάς αυστηρής νοσοκόμας Μίλντρεντ Ρέιτσεντ «το καλύτερο πράγμα που μπορούμε να κάνουμε τώρα είναι να συνεχίσουμε την καθημερινή μας ρουτίνα».