Από το πανεπιστήμιο της νεωτερικότητας στο πανεπιστήμιο της ψηφιακής εποχής

Το πανεπιστήμιο, ένας θεσμός που οικοδομήθηκε την εποχή της εθνογένεσης, την επαύριο του Διαφωτισμού και στο λυκαυγές της βιομηχανικής επανάστασης, δεν μπορούσε παρά να  δεχτεί τους κλυδωνισμούς από τις σεισμικές ακολουθίες της τεχνολογικής έκρηξης, της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας της γνώσης. Το νέο πανεπιστήμιο δεν είχε βέβαια παντού τα ίδια ιδεολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Διακρίνουμε τέσσερις ιδεατούς τύπους:

• Τον αμερικανικό, όπου ο δημόσιος και ιδιωτικός τομέας έχουν το δικαίωμα λειτουργίας  πανεπιστημίων, τα οποία παράλληλα με την παραγωγή και διάχυση της νέας γνώσης υπηρετούν τις ιδιαίτερες ανάγκες της αγοράς, της τοπικής κοινωνίας και του κάθε ατόμου.
• Τον γαλλικό -στην αυθεντική εκδοχή του-που είχε στο πλαίσιο του ακαδημαϊκού του ρόλου την εποπτεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αποτελώντας και θεματοφύλακα των αξιών του γαλλικού πνεύματος και του μεγαλείου της πατρίδας.
• Τον αγγλικό που έδινε έμφαση στη διαμόρφωση του «χαρακτήρα» του ατόμου και στην ανάπτυξη κοινωνικών δεσμών μεταξύ των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας και των μελών των κυρίαρχων στρωμάτων, προετοιμάζοντας το έδαφος για την ανανέωση των ηγετικών ελίτ της χώρας.
• Τον γερμανικό.

Από αυτά σημαντικότερο, για την επιρροή που άσκησε μακροπρόθεσμα διεθνώς, θεωρείται το γερμανικό πανεπιστήμιο στην κατά Humboldt, μάλιστα, εκδοχή του. Στα θεμελιώδη γνωρίσματά του ανήκει η πρωτοκαθεδρία της έρευνας, η ανυστερόβουλη αναζήτηση της αλήθειας που δεν υπακούει σε ανάγκες χρησιμότητας, αλλά στοχεύει στην ικανοποίηση του «ειδέναι» και στην πνευματική αυτοπραγμάτωση.

Ανήκουν, επίσης, η ακαδημαϊκή ελευθερία, το δικαίωμα, δηλαδή της ακαδημαϊκής κοινότητας να επιλέγει το αντικείμενο και τη μεθοδολογία της έρευνας (και της διδασκαλίας), χωρίς έξωθεν παρεμβάσεις του κράτους ή της εκκλησίας. Ελευθερία, την  οποία θωρακίζει η αυτοτέλεια στη διαχείριση των πανεπιστημίων. Ανήκει, τέλος, ο δημόσιος χαρακτήρας του πανεπιστημίου, υπό την έννοια της εκ μέρους του προσφοράς-υπηρεσίας στην επιστήμη, στο έθνος, στην Πολιτεία και στο κοινωνικό σύνολο.

Η επιρροή της γερμανικής σχολής

Η επιρροή της γερμανικής σχολής στην ιδρυτική και θεσμοποιητική πραγματικότητα των ελληνικών πανεπιστημίων, με πρώτο το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, είναι φανερή και ισχυρή. Όμως, οι εξελίξεις μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδιαίτερα μετά τον Μάη του 1968 και εμφαντικά μετά τη δεκαετία του 1970 ήταν τεκτονικές. Είχαν προέλευση όχι μόνο από το ιδεολογικοπολιτικό επίπεδο, αλλά κυρίως από τις αναστατώσεις στην οικονομική βάση και από τα θεαματικά κύματα της τεχνολογίας.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο σύγχρονο πλέον λεξιλόγιο περί πανεπιστημίου κυριαρχούν οι έννοιες της αποτελεσματικότητας, της δικτύωσης, της χρηστικότητας, της παραγωγικότητας, της ποιότητας, της λογοδοσίας και της αξιολόγησης. Ο αναθεωρητικός -ή/και μεταρρυθμιστικός για άλλους- λόγος για το πανεπιστήμιο δεν έχει, βέβαια, παντού την ίδια  ένταση και απήχηση.

Στις αγγλοσαξονικές χώρες έχει ήδη προ πολλού βρει τη θεσμική του έκφραση. Σε άλλες χώρες η σχετική συζήτηση προκαλεί έντονες αντιθέσεις και δέσμες αλλαγών. Στην Ελλάδα δεν έχει ακόμα αποκτήσει βαθύτερα, ποιοτικά γνωρίσματα. Διατηρεί ταυτόχρονα μια αποσπασματικότητα και στοιχεία παλινωδιών. Δείχνει ότι η δρομολόγηση του νέου, σύγχρονου ελληνικού πανεπιστημίου αποτελεί ένα ανοιχτό εθνικό στοίχημα.